24329 skanuj0004 4 5

między wyrazami lub też poszczególne wyrazy oddzielano kropkami. Dla ilustracji tego stanu przytacza odpowiednie urywki z Liwiusza, które tu we fragmentach cytuję:

DEINDEMVALERIVSSPVIRGINIVSCONSVLESFACTIDOMIFORI-SQVEOTIVMFVIT [...]

LEX.LATA.EST.TRIBVNI.PL.UDEM.REFECTI.HI. SEQ. ANNO.ROMI-LIO.C.VETVRIO.COSS.LEGEM.OMNIBVS.CONCIONIBVS.SVIS.CELEBRANT...¹

Jednakże potrzebę znaków przestankowych — jak pisze dalej Bentkowski — uczuli Grecy i Rzymianie bardzo wcześnie. Znane są poczynania w tej dziedzinie Arystotelesa oraz gramatyka Arystofanesa z Aleksandrii (zm. ok. r. 220 przed n. e.) W VIII w. na polecenie Karola Wielkiego uporządkowaniem interpunkcji zajmował się Alkuin. Mimo tych prób przestankowanie w tekstach średniowiecznych —jak pisze Bentkowski — było bardzo „niestateczne i niedokładne”. Mamy z XIV i XV wieku nawet takie rękopisy, w których nie ma żadnych znaków przestankowych².

Jako najstarszy polski znak przestankowy Feliks Przyłubski wymienia kropkę. Poza wspomnianąjuż wyżej funkcją oddzielania wyrazu od wyrazu, rejestruje przykłady użycia kropki jako znaku przestankowego, przy czym wyróżnia jej trzy zastosowania:

1.    kropka u góry wiersza, tzw. distinctio (rozgraniczenie), oznaczająca koniec myśli i odpowiadająca dzisiejszej kropce;

2.    kropka w środku wiersza, tzw. distinctio media (rozgraniczenie średnie), odpowiadająca dzisiejszemu średnikowi;

3.    kropka u dołu wiersza, tzw. subdistinctio (rozgraniczenie drugorzędne, właściwie: trzeciego stopnia), odpowiadająca dzisiejszemu przecinkowi.

Śledząc interpunkcję w tekstach polskich z różnych wieków, jako dalsze znaki przestankowe dostrzega Przyłubski przecinek oraz ukośną kreskę (używaną na przestrzeni wieku XVI i połowy XVII). Analizując funkcje tych znaków, dochodzi do stwierdzenia następującej ich hierarchii:

/ mała litera — mała przerwa;

/ Wielka litera — średnia przerwa;

, Wielka litera — duża przerwa;

. Wielka litera — największa przerwa³.

Poza omówionymi znakami znane jest też w XVI wieku (np. z utworów Jana Kochanowskiego) użycie dwukropka (zazwyczaj w roli dzisiejszego średnika) oraz pytajnika i sporadycznie nawiasu.

Interpunkcją druków staropolskich zajął się szczegółowo Stanisław Furma-nik. Analizując zastosowania trzech zasadniczych znaków szesnastowiecznych: kreski, dwukropka i kropki — stwierdził, że ich funkcja nie zawsze odpowiada wartości dzisiejszego przecinka, dwukropka i kropki. Interpunkcja XVI wieku ma charakter intonacyjny. Jej znaki są wskaźnikami przestanków głosowych oraz linii intonacyjnej. Układają się one w hierarchię jako graficzne sygnały hierarchii działów intonacyjnych. W hierarchii tej Furmanik wyróżnia trzy stopnie, trzy działy intonacyjne:

1.    dział najniższy („najkrótszy”) — o linii intonacyjnej poziomej;

2.    dział średni — o linii intonacyjnej wznoszącej się, zawieszonej;

3.    dział najwyższy („najdłuższy”) — o linii intonacyjnej opadającej, zdążającej do momentu spoczynku, zamknięcia, do końca frazy.

Jako znak najniższego działu intonacyjnego wyróżnia Furmanik ukośną kreskę, jako znak działu średniego wymienia dwukropek, jako znak działu najwyższego — kropkę. Dla zilustrowania ówczesnej popularności zasad interpunkcji intonacyjnej cytuje ze średniowiecznego traktatu Tomasza de Capoue klasyfikację „distinctio” na: constans, suspensiva \fmitiva⁴.

O tym intonacyjnym charakterze interpunkcji polskich druków szesnastowiecz-nych pisze Furmanik, że nie jest on polskim „wynalazkiem”, lecz ma za sobą bardzo starą tradycję, sięgającą głębokiego antyku. W starożytności normą było wygłaszanie, deklamowanie pisanych tekstów. W takiej sytuacji nasuwała się praktyczna potrzeba znakowania przecinającego jednolitą ciągłość duktu. I jako najbardziej naturalna musiała się wysuwać zasada intonacyjna przecinania znakami tych miejsc, w których występowały cięcia w strumieniu mowy ujmowanej audytywnie. Starożytność wytworzyła pewien system znakowania na podstawie intonacyjnej; sposoby antyczne przeszły jako dziedzictwo do średniowiecza. Zagadnienie graficznego odbicia intonacyjnej linii tekstu zyskało szczególnie na ważkości w XVI wieku, gdy z rozpowszechnieniem druku wzmogło się czytelnictwo. Wprawdzie inkunabuły przeważnie nie różnią się wyglądem swych kart od kart rękopisu, ale wkrótce różnica między książką a manuskryptem staje się uderzająca⁵.

Na temat charakteru szesnastowiecznej interpunkcji napisał Przyłubski, że wiązała się ona raczej z retoryką niż z gramatyką i że traktowano ją jako system wskazówek dla modulowania głosu i czynienia przerw. Zależała ona bardziej od temperamentu piszącego niż od obiektywnej konstrukcji logicznej jego mowy; pośrednio dopiero znaki przestankowe rysowały z grubsza budowę logiczną i składniową wypowiedzi⁶.

5

1

   F. Bentkowski,O znakach przecinkowych w piśmie czyli znakach pisarskich, Warszawa 1830, s. 29-30.

2

   Tamże, s. 32.

3

   F. Przyłubski, Kilka słów o historii przecinka, „Poradnik Językowy” 1953, z. 8, s. 11-13.

4

   S. F u r m a n i k , O interpunkcji w drukach staropolskich, „Pamiętnik Literacki” XLVI (1955), z. 4, s. 426-433 i 439. [Por. także: J. G o d y ń , Interpunkcja staropolska — uwagi historyka języka na marginesie tzw. sejmowego wydania „Trenów" Jana Kochanowskiego [w:] Studia historycznojęzykowe, pod red. I. Bajcrowcj, Wrocław 1987, s. 37-54 —Red.].

5

   S. F u r m a n i k , dz. cyt., s. 438-439.

6

' F. P r z y ł u b s k i, dz. cyt., s. 11.