24980 LastScan 3jpg

Budowa ciała dziewcząt i chłopców różnicuje się znacznie w procesie dojrzewania organizmu: u chłopców rozrastają się ramiona, a sylwetka staje się bardziej „kanciasta”; u dziewcząt rozrasta się miednica (przygotowując ich organizm do przyszłego macierzyństwa) oraz podskórna tkanka tłuszczowa, powodująca zaokrąglenie się sylwetki. Niektórzy chłopcy rosną do około 25. a niektóre dziewczęta do 21. r.ż. Na ogół jednak u jednych i u drugich wzrost ustala się kilka lat wcześniej (Roche, Davila, 1972).

Wkrótce po zakończeniu skoku pokwitaniowego organizm uzyskuje dojrzałość płciową. U dziewcząt zapowiada ją menstruacja, chociaż często po pierwszej menstruacji występuje okres bezpłodności (wg Tannera bezowulacyjne menstruacje mogą występować do około 1 roku). Obserwowany na przestrzeni lat proces przyspieszania występowania pierwszej menstruacji w kolejnych pokoleniach (tzw. akceleracja rozwoju) został, zdaniem badaczy tego zagadnienia (Zachiarias, Wurt-man, 1969)¹ zakończony, gdyż nie zaobserwowano zmian w ciągu ostatnich 30 lat. Co ważne, potwierdzony został związek miedzy czasem wystąpienia pierwszej miesiączki, a warunkami ekonomicznymi, szczególnie tymi, które powiązane są z odżywianiem. Na przykład dziewczęta z dużych miast i nielicznych rodzin miesiączkują wcześniej niż dziewczęta wiejskie oraz z rodzin wielodzietnych. Natomiast - wbrew dotychczasowym poglądom - klimat nie odgrywa roli: Eskimoski i Nigeryjki mają pierwsze menstruacje w tym samym czasie (tamże). Dowiedziono, że pewną rolę odgrywa dziedziczenie, tj. występuje podobieństwo między matką a jej córkami pod względem czasu pojawienia się pierwszej menstruacji. Ponadto wykazano wpływ czynników wychowania rodzinnego na pojawienie się pierwszej miesiączki - jej wcześniejsze wystąpienie ma związek zarówno z konfliktami rodzinnymi, jak i z nieobecnością ojca w rodzinie (Silbereisen, Kracke, za: Tolan, Cohler, 1993).

Stosunek do menstruacji jest różny w różnych kulturach, podkulturach, oraz w rodzinach. Im lepiej dziewczęta są przygotowane do rozumienia tego zjawiska, tym bardziej są skłonne je akceptować. Pojawiające się u wielu dziewcząt przed oraz podczas menstruacji wahania nastroju są zdeterminowane zarówno zmiennym poziomem estrogenów, jak i czynnikami psychologicznymi. Badania przeprowadzone na setkach kobiet w 10. krajach wykazały, że somatyczne symptomy towarzyszące menstruacji są wszędzie takie same, natomiast zmienność nastroju jest zjawiskiem występującym tylko w krajach zachodnich (Erikson, za: Ginsburg, Carter, 1987).

U chłopców obecność spermy w moczu może być pierwszym sygnałem seksualnej dojrzałości, a jest nim niewątpliwie wystąpienie wytrysku nasienia, które zazwyczaj pojawia się podczas snu (tzw. zmazy nocne). Często, chociaż nie zawsze, towarzyszą temu sny erotyczne (Tanner, 1963).

Charakterystyczne zmiany organizmu związane z jego dojrzewaniem występują w indywidualnie zróżnicowanym tempie, ale zawsze w takiej samej kolejności. Dotyczą one niemal każdego organu, z wyjątkiem mózgu, który wprawdzie nie rozrasta się, natomiast różnicuje się funkcjonalnie. Jednak największe zmiany dotyczą narządów płciowych.

Tabela 5.1. Fazy dojrzewania płciowego u chłopców (wg metodyki bilansu zdrowia dzieci 10-letnich i młodzieży 14-letniej)

Faza	Wiek typowy (w latach)	Typowe cechy rozwoju płciowego
Dziecięca	0-11	nie stwierdza się zwiastunów pokwitania
Przedpokwitaniowa	11-13	powiększenie jąder (pierwszy zwiastun pokwitania) oraz towarzyszące temu zmiany fizjologiczne skóry moszny; początek rozwoju owłosienia łonowego; zmiany proporcji ciała związane z przyspieszeniem wzrastania (skok pokwita-niowy), sylwetka „wyrostka”
Pokwitania właściwego	13-15	dalszy intensywny rozwój narządów płciowych; dalsze zaawansowanie rozwoju owłosienia łonowego; początek owłosienia pachowego; mutacja głosu związana z powiększeniem krtani; mniejsze przyrosty wysokości ciała, sylwetka „wyrostka” utrzymuje się - długokończynowość, zgrubienie rysów twarzy, często występuje trądzik młodzieńczy
Młodzieńcza	15-17	zakończenie rozwoju narządów płciowych; owłosienie łonowe przybiera kształt zbliżony do rombu; owłosienie pachowe osiąga ostateczną postać; głos męski, .jabłko Adama” - w związku z zakończeniem rozwoju krtani; często pojawia się owłosienie na twarzy i innych częściach ciała; znacznie wolniejsze tempo przyrostu wysokości ciała

Tabela 5.2. Fazy dojrzewania płciowego u dziewcząt (wg metodyki bilansu zdrowia dzieci 10-letnich i młodzieży 14-letniej)

Faza	Wiek typowy (w latach)	Typowe cechy rozwoju płciowego
Dziecięca	0-10	nie stwierdza się zwiastunów pokwitania
Przedpokwitaniowa	10-12	rozwój piersi do postaci „pączka” (pierwszy zwiastun pokwitania); początek rozwoju owłosienia łonowego; zmiany proporcji ciała związane z przyspieszeniem wzrastania (skok pokwitaniowy), sylwetka „podlotka”
Pokwitania właściwego	12-14	dalsze zaawansowanie rozwoju piersi; dalsze zaawansowanie rozwoju owłosienia łonowego; początek owłosienia pachowego; wystąpienie pierwszej miesiączki (w okresie do 2 lat może być nieregularna); mniejsze przyrosty wysokości ciała, sylwetka długokończynowa, zaczyna się sylwetka kobieca; zgrubienie rysów twarzy, często występuje trądzik młodzieńczy
Młodzieńcza	14-16	dalszy rozwój piersi; owłosienie łonowe przybiera kształt trójkąta; owłosienie pachowe osiąga ostateczną postać; ustalają się regularne miesiączki; zwolnienie tempa przyrostu ciężaru ciała, zaznacza się kobieca topografia podściółki tłuszczowej; sylwetka traci wygląd „podlotka” i przybiera wygląd typowo kobiecy; następuje wysubtelnienie rysów twarzy

W: J. Kopczyńska-Sikorska. B. Woynarowska Rozwój somatyczny w drugiej dekadzie życia, PZWL, Warszawa 1980.

1

Istnienie akceleracji, czyli przyśpieszenia rozwoju w kolejnych pokoleniach, stwierdzono w wyniku porównania danych z badań nad rozwojem, które w wielu krajach prowadzone są od XIX w. Na jedno pokolenie przypadało przyspieszenie rozwoju o około jeden rok (Jaczewski, Korczak, Popielarska, 1976). Stwierdzony przez badaczy amerykańskich brak dalszego przyspieszenia dotyczy czasu wystąpienia pierwszej miesiączki. Informacje na temat akceleracji znajdzie Czytelnik w rozdz. Tempo i rytm rozwoju. Pojęcia akceleracji i retardacji podręcznika M. Przetacznik-Gierowskiej i M. Tyszkowej Psychologia rozwoju człowieka, t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.