26209 Rosjanin5

V. Polskie stereotypy narodowe

272

czy „niewolniczość”, jak „charakter słowiański”, „rosyjska dusza” itp., inaczej mówiąc, można wyodrębnić syndromy „Azjaty”, „Słowianina”, „człowieka władzy”, „niewolnika”, „uczestnika bogatej, specyficznej kultury”. Wrócimy do tego dalej, tu poprzestaniemy na stwierdzeniu, że zarówno podejście „aspektowe”, jak wskazanie na istnienie syndromów pomagają opisać proces profilowania bazowego obrazu Rosjanina w różnego typu wypowiedziach na poziomie dyskursu.

3.2.2. Wyniki BUT TESTU: Jest Rosjaninem, ale...

Wartościowym sposobem docierania do treści stereotypu jest metoda uzupełniania zdań przeciwstawnych (but test), wedle wzoru „X jest Z, ale ma cechę W” (założeniem jest, że „normalny” X ma w nieujawnianym przekonaniu respondenta cechę przeciwstawną lub sprzeczną z cechą W). Metoda ta spełnia wymóg pośredniości, niesugerowania respondentom gotowych odpowiedzi, zgłaszany od dawna pod adresem badań ankietowych.

Tab. 14. Cechy presuponowane w uzupełnieniach formuły zdaniowej „X jest Rosjaninem, ale...” w ankiecie LAS-90, uporządkowane wedle charakteru aspektowego cech; N= 137

Aspekt	liczba		% w N	przykłady cech
	cech	osób
B	10	35	25,5	... ale nie jest biedny / nie pije / nie handluje
I	16	35	25,5	...ale nie jest komunistą / nie był w Mauzoleum Lenina / nie lubi czerwonej flagi
K	11	25	18,3	... ale jest kulturalny / -wykształcony / nowoczesny
P	7	14	10,2	... ale jest inteligentny/wcale nie jest głupi/jest przedsiębiorczy
F	5	11	8,0	... ale fajnie się ubiera /jest przystojny / nie ma kufajki
L	3	10	7,3	... ale nie mieszka w Rosji / urodził się na ziemiach polskich
S	2	5	3,7	...ale jest uprzejmy / nie kradnie
	2	2	1,5	... ale woli nie mieszkać w swojej ojczyźnie
	56	137	100,0

Komentarz. Symbole: B — bytowy, I — ideologiczny, K — kulturowy, P — psychiczny, F — fizyczny, L — lokalistyczny, S — społeczny.

W ankiecie LAS-90 od 137 osób uzyskano tą drogą zestaw 56 cech Rosjanina. Największa grupa badanych (15%) zbudowała zdanie X jest Rosjaninem, ale nie pije, zakładając zatem, że „normalny” Rosjanin pije. Prawie tak samo liczna grupa respondentów napisała X jest Rosjaninem, ale nie jest komunistą (założenie: „normalny” Rosjanin jest komunistą). Kilkakrotnie dopisano: ...ale nie jest biedny, ...ale jest kulturalny, ...ale jest elegancki-, ...ale jest europejski.

W sumie tylko 6 wymienionych cech powtórzyło się 4 i więcej razy, pozostałych 50 charakterystyk pojawiło się rzadziej, przeważnie raz. Cały zespół charakterystyk daje się — podobnie jak to już zrobiliśmy wyżej — uporządkować wedle stosowanych przez respondentów kryteriów opisu, wedle aspektów, w jakich postrzega się wschodnich sąsiadów.

273

Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie we współczesnej polszczyźnie

Rosjanin jest postrzegany głównie w aspekcie bytowym i ideologicznym, z tendencją do przeciwstawiania Rosjanina bogatemu, kulturalnemu i eleganckiemu Europejczykowi, człowiekowi wierzącemu i postępowemu.

3.2.3. Typowe przedmioty łączone z Rosjaninem

Odpowiadając na pytanie o przedmioty charakterystyczne dla Rosjanina, wymieniono ich 96 (w tym 50 jednorazowo), z czego rangę najwyższą, niejako symboliczną — podała je jedna piąta i więcej respondentów — osiągnęły: czapka i kufajka, sierp i młot, wódka.

Najczęściej podawano:

części ubrania i szczegóły wyglądu: czapka, czapka uszatka, czapka futrzana, duża,potężna (42 osoby), kufajka (25), walonki (19), papacha (15), sporad. czerwony krawat, złote zęby;

symbole ideologiczne: sierp i miot (36 osób), gwiazda, gwiazda czerwona, pięcioramienna (17), Lenin, dzielą Lenina, popiersie Lenina, znaczek Lenina, mauzoleum Lenina (5), medale, ordery (5), flaga, czerwona flaga (3), książeczka partyjna, łagry;

przedmioty związane z odżywianiem się: wódka i bimber (24 osoby), samowar (13), ziemniak (5), słonina (5);

instrumenty muzyczne: bałałajka (17 osób), harmoszka, akordeon (12) i nazwy uzbrojenia: pepesza, czołg, katiusza, karabin;

przedmioty będące obiektem handlu: złoto, złote pierścionki, video, zaporożec, matrioszki;

obiekty przyrody i pejzażu: Wołga, Kreml, tajga, brzoza, niedźwiedź. 3.2.4. Utrata łączliwości przymiotników rosyjski /rosyjska /rosyjskie

Polecenie dopisania nasuwającego się rzeczownika do trzech podanych form przymiotnikowych (rosyjski /rosyjska /rosyjskie) wykonały 144 osoby, podając łącznie 102 różne hasła. Tylko 37 haseł powtórzyło się dwa i więcej razy.

Najczęściej dopisywanymi wyrazami były: język — 16 razy, wódka 11; republika 8, taniec 7, chłop 7, literatura 6, pieriestrojka 6, kołchoz 6, czołg 6, ruletka 5, ustrój 5, rewolucja 5, Kreml 5, bimber 5, pierogi 4 (zapewne ze względu na utarte wyrażenie pierogi ruskie), miesiąc 4 (zapewne ze względu na frazeologizm popamiętać ruski miesiąc), zima 4, imperium 4, duma 3, bieda 3, słownik 3, złoto 3, komunizm 3, samowar 3, żołnierz 2, bank 2.

Jednorazowo podano 67 kolejnych wyrażeń, m.in. noce, socjalizm, komunista, traktor, zegarek, telewizor, balet, sztuka, upór, społeczeństwo, trojka.

Jeśli potraktować je wszystkie łącznie i zapytać o ich tematyczny rozkład, otrzymamy obraz jak w tabeli 15.

Komentarz. Metoda dopisywania nasuwających się rzeczowników do podanych przymiotników rosyjski, rosyjska, rosyjskie pozwala odtworzyć zasób potocznej wiedzy o rosyjskim życiu, wiedzy budowanej z pozycji obserwatora z zewnątrz. Dorni-