26397 Obraz (41)

116

przejrzysta, gdyż w przeciwnym wypadku widzowie szybko pogubią się w rozwoju zdarzeń. Z podobną sytuacją muszą się liczyć także twórcy filmowi, tyle że nic dotyczy ona bezpośrednio samych aktorów, którzy mogą śledzić komentarze i opinie odbiorców po obejrzeniu filmu, ale nie są narażeni na negatywne reakcje widzów podczas projekcji. Poza tym seans filmowy możemy zazwyczaj w każdym momencie przerwać, wychodząc z kina. W teatrze konwencje teatru mieszczańskiego zabraniają widzom wychodzić w czasie spektaklu, rozmawiać czy zająć się choćby jedzeniem chrupek. Aktorzy bez trudu odczują więc narastające niezadowolenie widowni więzionej w swoich fotelach dla przyglądania się irrclewantnym działaniom postaci na scenie. Rclcwancja stanowi bowiem jeden z zasadniczych aspektów uzasadniających działania teatralne.

3. Metafora w kontekście relewancji - wprowadzenie

Metaforę ujmuje się najczęściej jako figurę językową, polegającą na „niezwykłym połączeniu wyrazowym zakładającym pewien odbiorczy wysiłek semantyczny, który pobudza przez równoczesne stawianie oporu nawykom frazeologicznym i motywowanie dokonanego odstępstwa. Motywacja ta musi być na tyle wyrazista, żeby metafora została odczytana jako celowy efekt sztuki słowa, a niejako przypadkowe wykolejenie semantyczne”". Niniejsze warunki powstania metafory można przedstawić w ramach teorii relewancji, która wprowadza zasadę zachowania równowagi między wysiłkiem interpretacyjnym a płynącymi z niego korzyściami. Zgodnie z tym założeniem, metafora zostanie odczytana przez odbiorcę jako celowy efekt sztuki słowa, jeśli,trudność jej odczytania zrównoważona zostanie przez wartości estetyczne i poznawcze. Chociaż więc nawet najdziwniejsze zestawienia słów dają się interpretować w sposób metaforyczny, to jednak często ostateczny efekt interpretacji nie uzasadnia wysiłku włożonego w odnalezienie znaczenia metaforycznego.

Z perspektywy semantyki kognitywnej pierwotnym celem determinującym zasadność tworzenia metafor jest ich funkcja poznawcza, a możliwości nowych interpretacji metaforycznych uzależnione są w głównej mierze od zakresu skonwencjonalizowanych metafor potocznych, jakimi posługuje się odbiorca. Metafory tworzą zatem rozwijający się system poznawczy, który pozwala ujmować coraz to nowe obszary ludzkiego doświadczenia. Zgodnie z zaproponowaną przez Gcorgc’a Lakoffa teorią, metafora jest nieodłączna od naszego rozumienia świata, w którym pojęcia bardziej abstrakcyjne są pojmowane w terminach bliższych naszemu bezpośredniemu doświadczaniu świata. Dlatego też metafora nie ogranicza się do nowatorskich konstrukcji języka poezji, ale jest wszechobecna w naszym myśleniu w postaci skonwencjonalizowanych obrazów metaforycznych. Lakoff dowodzi jednocześnie, że traktowanie tych metafor jako martwych jest nieuzasadnione, gdyż stanowią one fundament naszego wnioskowania o święcie. Potoczny charakter metafor sprawia wprawdzie, że proces ich poj-

Slownik terminów literackich, s. 300.

mowania przebiega automatycznie i najczęściej nieświadomie, ma on jednak zasadniczy wpływ na nasz sposób myślenia o święcie. Zgodnie z definicją Lakoffa metafora polega na „rozumieniu i doświadczaniu jednego rodzaju rzeczy w terminach innej rzeczy”¹². W ujęciu kognitywnym kpnccptualizacja metaforyczna przeciwstawiona zatem zostaje subkategoryzacji. Weźmy dla przykładu pojęcie „spór”. Rozumienie sporu jako podrodząju rozmowy stanowi przykład subkategoryzacji, gdyż zarówno w rozmowie, jak i sporze występuje ten sam typ czynności - mówienie. Sam spór ma również wszelkie podstawowe właściwości rozmowy. Tymczasem wyrażenie „spór to wojna” ma charakter metaforyczny. Oznacza to, że rodzaj rozmowy określany mianem sporu pojmujemy w terminach walki, stanowiącej oddzielne pojęcie. Użyte tu określenie „w terminach” należy przy tym traktować jako mentalną reprezentację zbioru doświadczeń, na których opiera się metafora. Również słówko „to”, występujące w wyrażeniach oddających konccptualizację metaforyczną, należy rozumieć jako symbol wskazujący na proces mapowania, czyli „przeniesienia” owego zbioru doświadczeń źródłowych na obraz elementu metaforyzowanego.

Metafora w ujęciu Lakoffa stanowi więc przede wszystkim niezbędne dopełnienie naszego dosłownego sposobu pojmowania świata, ustanawiając systematyczne struktury myślenia metaforycznego, charakteryzujące się spójnością. Cechy te dają się łatwo dostrzec, jeśli zanalizujemy na przykład zbiór metafor używanycli do określenia pojęcia śmierci: „śmierć to noc”, „śmierć to ciemność”, „śmierć to sen”, „śmierć to chłód”, „śmierć to odpoczynek”¹³. Wszystkie te metafory odwołują się do naszej wiedzy

0    śmierci i codziennego doświadczenia dotyczącego nocy, która zazwyczaj jest ciemna

1    zimna, ludzie w nocy śpią, a sen jest odpoczynkiem. Podobnie zmarli są zimni i nieruchomi jak podczas nocnego odpoczynku. Dzięki tym właśnie zależnościom przytoczony zbiór metafor można uznać za pewną koherentną całość.

Innym przykładem spójności między metaforami mogą być odnoszące się do pojęcia życia metafory: „życic to cenna rzecz”, „życie to dzień”, „życic to płomień”, „życie to tchnienie”, „życie to fluid” (tu np. życiodajny sok). Systematyczność tych metafor ujawnia się w wykorzystywanych przez nic strukturach. Pierwsza z nich to układ trzech etapów: najpierw mnie nie było - obecnie jestem żywą istotą - kiedyś umrę i znowu mnie nie będzie. Do niej odwołują się metafory: „życic to cenna rzecz” - najpierw nic miałem nic, potem zdobyłem cenny przedmiot, muszę go dobrze wykorzystać, bo kiedyś go stracę; „życie to dzień” - najpierw jest noc, potem nastaje dzień, kiedyś jednak się kończy; „życie to płomień” - na początku świeca była zgaszona, później ktoś ją zaświecił, gdy dopali się do końca, znowu zgaśnie. Dwie pozostałe metafory odwołują się do schematu „życie to substancja wypełniająca pojemnik”: „życie to tchnienie” - jesteśmy wypełnieni boskim tchnieniem, które przy końcu życia z nas uchodzi; „życic to fluid” - jesteśmy wypełnieni życiodajnymi sokami, które możemy tracić lub zyskiwać. Należy przy tym pamiętać, że zbiory wzajemnie spójnych metafor nie są wyznaczone w sposób jednoznaczny. Mogą się one zmieniać w zależności od tego, do jakiej struktury lub doświadczenia się odwołamy. Istotne natomiast jest to, że powołanie się na pewne określone źródło koherencji będzie pociągało za sobą określone konsekwencje interpretacyjne.

¹³ G. LakołT, M. Johnson, Metafory..., s. 27.

¹¹ Opis spójności sysleinu metaforycznego myślenia na podstawie: Coherencc Among Metaphors [w:] G. Lakoff, M. Turner, Morę than..., s. 86.