28947 wiersz toniczny

WlIiUMZ &/1AMBIKHOWY WIERSZ TONICZNY 619

polskie w h. dują się przedstawić jako układy jednolitych stóp, mimo iż zachowują regularny ro/kłud akcentów; nazywa się je czasem -* logac-dami, c/ascm /aś zalicza do tzw. sylabotonizmu niestopowego (M. DłuskaJ. W.s. jako wyodrębniony i samodzielny sposób wierszowania wykształci) się w okresie romantyzmu. Na jego genezę złożyło się kilka czynników: tradycja ludowego wiersza nielicznego, próby stworzenia wiersza dobrze zharmonizowanego z muzyką dla tekstów operowych i pieśniowych, tendencje ryt-mizacyjne w obrębie pewnych odmian wiersza sylabiczncgo, starania o uzyskanie formy wierszowej, która byłaby odpowiednikiem wiersza antycznego. Powstanie w.s, poprzedziły teoretyczne rozważania i dyskusje, które w pracach T. Nowa-czyńskicgo, J. Elsnera i J. F. Królikowskiego dały początek nowożytnej polskiej -* wersologii.

Lit.: T. Nowaczyński, O prozodii i harmonii języka polskiego, 1781; J. Elsner, Rozprawa o met-ryczności i rytmiczności języka polskiego, 1818; J. F. K rólikowski, Prozodia polska, czyli o śpiewności i miarach języka polskiego, 1821; M. Dłuska, Studia z historii i teorii wersyfikacji polskiej, t. 2, 1950, 2 wyd. 1978; K. Budzyk, Spór o polski sylahotonizm, 1957; Sylabotonizm, red. Z. Kopczyńska, M. R. Mayenowa, 1957; dyskusja w „Pamiętniku Literackim” w 1.1955—1957 (K. Budzyk, M. Dłuska, S. Furmanik, J. Kleiner, T. Kuryś, M. R. Mayenowa, J. Woronczak, Cz. Zgorzelski); zob. też metryka, wiersz, wiersz sylabiczny. aos

Wiersz sztambuchowy (ang. verse of an album, fr. poeme d'album, niem. Stammbuchgedicht, ros. aAbóoMtian mmu/i) — utwór poetycki o charakterze lirycznym, często sentencjonalnym, dedykowany określonej osobie i wpisywany przez dedykującego do specjalnie na ten cel przeznaczonego zeszyciku sztambucha Charakter w.sz. w znacznym stopniu kształtowany jest przez typ związków łączących autora z konkretnym adresatem, do którego kieruje on swój utwór. Zwyczaj szczególnie rozpowszechniony w czasach romantyzmu, spowodował powstanie licznych anonimowych wierszy przeznaczonych do sztambuchów; w.sz. pisało także wielu poetów, np. J. Słowacki W sztambuchu Marii Wodzińskiej, C. Norwid W pamiętniku L.A. tk

Wiersz średniowieczny zob. Wiersz zdaniowy

Wiersz toniczny (ang. tonie verse, fr. vers toni-ifue. ros. monunecKuU cmux) — rodzaj -* wiersza realizujący /asndy •» systemu weryfikacyjnego zwanego tonizmem, -* Konstantą weryfikacyjną lego systemu jest równa liczba -» akcentów' głównych, a tym samym -* zestrojów akcentowych w poszczególnych -* werach, przy równoczesnej niestałej liczbie sylab oraz swobodnym rozkładzie akcentów. Towarzysząca temu skłonność do wzmacniania wewnętrznego działu wersowego średniówka) oraz działu klauzulowego (-* klauzula) granicami skludniowo-intona-cyjnymi ma charakter -* tendencji weryfikacyjnej. u niektórych wybitnych realizatorów wiersza toniczncgo (jak np. T. Gujcy) zdecydowanie przełamywanej prz.cz. wprowadzanie wyrazistych -* przerzutni. -* Formuły w.t„ niezbyt liczne i mało zróżnicowane, zależą od liczby zestrojów w wersie, wahającej się od dwóch do sześciu. Najpowszechniejszym formatem jest -* trójze-strojowiec oraz. jego podwojona odmiana: -> sze-ściozestrojowicc ze średniówką po zestroju trzecim; ten ostatni format używany bywa jako współczesny odpowiednik -* heksametru. Regularność budowy wierzy tonicznych jest słabiej przestrzegana niż -* wierszy sylabicznych czy wierszy sylabotonicznych. W ciągi werów o ustalonej liczbie zestrojów włączane bywają często wersy nieco dłuższe lub krótsze, a czasem też całkowicie odmienne. Granica między regularnym tonizmem a -♦ wierszem nieregularnym tonicznym bywa niekiedy dość płynna. Sam podział wersu na zestroje nie ma charakteru tak jednoznacznego i obiektywnego, jak np. podział na sylaby i w pewnej mierze zależy od czytelniczej interpretacji. Zmieniając tempo i dobitność mowy można bowiem z -+ zestrojów prymar-nych tworzyć -+ zestroje ściągnięte lub zestroje ściągnięte rozkładać na prymarae. W kontekście werów klarownie trójzestrojowych wery o budowie niewykrystalizowanej stają się również trójzestrojowe. W podanym przykładzie wyróżnia je gwiazdka:

Porasta jesienną mgłą    7 zgl

mój kraj jak włosem siwym. 7 zgł.

*    Lecz nim pożegnam go    6 zgł

dłonią z męczeńskiej gliny,    7 zgl.

lecz nim się zgodzę z koroną 8 zgł. cierniowych lip i wezmę    7 zgł.

w bok mój i serce bezbronne 8 zgł. ciemność jak ostre narzędzie. 8 zgł.

* niech błyskawicy lament    7 zgl.

znów mnie na wieczność wywoła, 8 Zgł. bym uniósł sam siebie jak palmę 9 zgł. i płomień poczuł u czoła.    8 zgł.

(T. Gajcy, Przed odejściem)

I