30050 P1060837 (2)

00    ________Przegląd lek tentów odmiennych

JTiWwiTW zambiała praniem - gcrundium Musze namocz}* pranie - rzeczownik

Znudziło stf jrj mieszkanie u notki - gcnindium jej sic mieszkanie ciotki - rzeczownik

Uwaga 3. Niekiedy traktuje się gerundia, niezależnie od stopnia ich 1#. sykalizacji. jako odrębne leksemy rzeczownikowe. Jest to stanowisko częy, Ćk>1 w opracowaniach z zakresu s łowot wórs r wa.

6.2.4. Imiesłowy

Zazwyczaj wyróżnia się cztery typy imiesłowów, dwa przysłówkowe i dwa przymiotnikowe ;

I. przysłówkowy uprzedni: nieodmienny, tworzony tylko od czasowników dokonanych, zakończony na -wszy po samogłoskach i -łszy po spółgłoskach:

napisoH-szy. zgniótłszy

2. przysłówkowy współczesny: nieodmienny, tworzony tylko od czasowników niedokonanych, zakończony na -ąc:

pisząc

3. przymiotnikowy czynny: odmienny jak przymiotnik, tworzony tylko od czasowników niedokonanych, w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego zakończony na -ący.

piszący, ...

4. przymiotnikowy bierny: odmienny jak przymiotnik, tworzony od czasowników obu aspektów, w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego zakończony na -ny, rzadziej -ty:

pisany, ... napisany, ...; myty, ... umyty, ...

Uwaga 1. Wszystkie imiesłowy przymiotnikowe odmieniają się jak przymiotniki - przez przypadek, liczbę, rodzaj i deprecjatywność. W odróżnieniu od przymiotników nie mają kategorii stopnia ani opozycji form predykatywnyeh i niepredykatywnych.

Uwaga 2. Prawie wszystkie imiesłowy tworzone są tylko od czasowników określonego aspektu. Wyjątkiem jest imiesłów przymiotnikowy bierny, który może być tworzony zarówno od czasowników dokonanych, jak i niedokonanych, ale bynajmniej nie od wszystkich. Mają go tylko tzw. czasowniki przechodnie -nazwane tak kiedyś dlatego, że oznaczana przez nie czynność niejako przechodzi na swój obiekt, wskazany dopełnieniem czasownika. Ważniejsza jednak od pochodzenia nazwy jest dla nas inna cecha czasowników przechodnich, którą

traktuje się jako ich cechę definicyjną. Otóż za pomocą imiesłowu biernego konstrukcje czynne, np Matka myje dziecko, można przekształcać w konstrukcje bierne, np. Dziecko jest myte przez matkę. Operacja ta jest nazywana pasywizacją albo transformacją bierną. W jej trakcie dopełnienie zdania, wskazujące na obiekt czynności, staje się podmiotem, a podmiot, wskazujący na sprawcę czynności, może być wskazany dopełnieniem o postaci przez+B (jak w powyższym przykładzie), rzadziej narzędnikiem (np. Woda zalała pola - Pola zostały zalane wodą).

Dość trudno określić semantyczne warunki, jakie powinien spełniać czasownik przechodni (zob. Morfologia 1998: 195), łatwiej natomiast podać warunki gramatyczne, które muszą być spełnione, aby dany czasownik należał do przechodnich. Otóż czasownik taki musi się łączyć z podmiotem w mianowniku i rządzić dopełnieniem w dopełniaczu, bierniku lub narzędniku, np

Nadeszły zmiany, których oczekiwali. - Nadeszły oczekiwane przez nich zmiany.

śnieg zasypał ulice. - Ulice zostały zasypane śniegiem.

Państwem rządzili królowie elekcyjni. - Państwo było rządzone przez królów elekcyjnych. Są to warunki konieczne, ale niedostateczne, tzn. wśród spełniających je czasowników są takie, które nie mają imiesłowu biernego. Trudno niekiedy wyjaśnić, jakie są tego powody, np. dlaczego POSIADAĆ jest czasownikiem przechodnim, a MIEĆ nie (por. posiadany przez nich majątek i niepoprawne: *miany przez nich majątek).

Uwaga 3. Wśród form odczasownikowych na -ny i -ty jest wiele takich, które łudząco przypominają imiesłów bierny, ale po bliższej analizie okazuje się, że nim nie są i muszą być kwalifikowane jako przymiotniki. Szczególnie należy zwrócić uwagę na dwie kategorie słowotwórcze przymiotników, które umownie nazwiemy imiesłowami czynnymi rezultatywnymi i imiesłowami biernymi reznltatywnymi. Do pierwszej z nich należą przymiotniki typu najedzony ‘taki, który się najadł' lub uśmiechnięty ‘taki. który się uśmiechnął’, tworzone od czasowników dokonanych. Do drugiej należą przymiotniki typu malowany (dzbanek) lub wyplatany (fotel), tworzone od czasowników niedokonanych, ale mające znaczenie dokonane (malowany dzbanek jest już faktycznie pomalowany, wyplatany fotel jest już wypleciony). Oba typy przymiotników nazywają rezultat czynności, ale o ile pierwsze odnoszą się do jej sprawcy, o tyle drugie odnoszą się do jej obiektu (zob. Bańko 2001: 249-260).

Uwaga 4. Niektórzy autorzy (np. Tokarski 1973) wśród imiesłowów wyróżniają jeszcze tzw. imiesłów przymiotnikowy przeszły o zakończeniu -ty, np. zmurszały (pień), oszalały (tłum), zgorzkniały (starzec). Tworzy się go od niezbyt licznych czasowników dokonanych, dlatego słuszniej traktować go jako przymiotnik. Nawiasem mówiąc, imiesłowy przymiotnikowe przeszłe należą do tej samej kategorii słowotwórczej, co imiesłowy czynne rezultatywne (por. uwaga 3 wyżej). Ich znaczenie kategorialne jest bowiem takie samo, a czasem nawet formy na -ły są używane zamiennie obok form na -ny lub -ty, np. zmarzły i zmarznięty, zeschły i zeschnięty, zwiędły i zwiędnięty.