30489 Skanowanie 10 03 11 29 (9)

osobowości wychowanków przez komunikowanie im wybranych elementów społecznego doświadczenia. Tak więc przedmiotem wychowania jest nie tyle człowiek, ile osobowość rozwijającego się osobnika.

Dla potrzeb naszej analizy należy zwrócić uwagę na kilka charakterystycznych właściwości przedmiotu wychowania, które nic pozostają bez wpływu na specyfikę wychowania jako praktyki.

Właściwości

przedmiotu

wychowania

Po pierwsze, przedmiot wychów; nia jest „przedmiotem osobowym”; są to jednostki lub grupy, które wprowadza się w kulturę. W odróżnieniu od innych form społecznej praktyki, takich np. jak przemysł, rolnictwo lub usługi, wychowanie ma zatem do czynienia ze specyficzną materią, ze szczególnym typem tworzywa, które współ-określa naturę i współ wyznacza konkretne manifestacje pedagogicznej działalności.

Będąc osobowym, przedmiot wychowania charakteryzuje się zawsze określonym poziomem świadomości. Dysponuje on określoną wiedzą na temat siebie samego, świata, w którym żyje, spraw, które go angażują. Z tego powodu nie jest on nigdy pasywnym obiektem zewnętrznych oddziaływań. Modelowanie jego zachowań, kształtowanie jego osobowości odbywa się zawsze za pośrednictwem jego umysłu. Przedmiot wychowania może być zwłaszcza świadomy tego, że uczestniczy w procesie wychowawczym, że podlega inkulturacji, że jest czegoś uczony. Również ten fakt rzutuje w sposób swoisty na kształt oraz wyniki wychowania jako praktyki. Oczywiście, w różnych fazach socjalizacji poziom świadomości przedmiotu wychowania może być różny i w rozmaitym stopniu wpływać na przebieg oraz efekty procesów edukacyjnych.

Po trzecie, przedmiot wychowania jest zawsze mniej lub bardziej czynnym uczestnikiem pedagogicznej praktyki. Uczeń w szkole nie tylko jesc czegoś nauczany, lecz także sam się czegoś uczy. W istocie aktywność przedmiotu, czyli uczenie się, stanowi konstytutywny element działalności dydaktyczno-wychowawczej, współwyznaczając w decydującym stopniu jej końcowe rezultaty. Komplementarne czynności nauczania i uczenia się składają się na to, co określamy mianem przekazu kulturowego. Naturalnie, stopień zaangażowania przedmiotu wychowania w procesie edukacyjnym może być bardzo różny; zależy to od skomplikowanego układu wielu czynników.

Wymiary

różnicujące

przedmiot

wychowania

Przedmiot wychowania różnicuje się wzdłuż tych samych wymiarów co podmiot. Czynnikiem najważniejszym jest jednak kontekst, w jakim przebiega praktyka pedagogiczna. W różnych ośrodkach uspołecznienia status jednostki wychowawczej jest dość różny. W rodzinie jest to dziecko, w szkole — uczeń, w uczelni wyższej — student, na obozie wędrownym — kolonista, w organizacji harcerskiej — zuch itp. Różnica statusu pociąga za sobą odmienność roli pełnionej przez przedmiot w procesie wychowawczym. Czego innego uczy się

284

Roman Schulz

np. dziecko w Środowisku domowym, u czego innego student na uniwersytecie; odmienne są także prawa i obowiązki obydwu.

Uczeń jako przedmiot

wychowania

Szczególnym — i nader ważnym — rodzajem przedmiotu wychowania jest, jak wiadomo, liczeń. Aby określić poprawnie jego status, trzeba wprowadzić rozróżnienie między przedmiotem wychowania w sferze edukacji nieformalnej i formalnej. Ten drugi przypadek odnosi się właśnie do ucznia. W odróżnieniu od innych jednostek, podlegających kształceniu, uczeń jest przedmiotem specyficznym, mianowicie takim, którego niemal jedynym zadaniem jest uczenie się. Wynika to stąd, że jest on włączony w funkcjonowanie formalnych agencji socjalizacyjnych, tj. takich, które zajmują się wyłącznie kształceniem i wychowaniem. Czołową tego rodzaju agencją jest szkoła. Toteż uczeń traktowany jest powszechnie jako przedmiot edukacji szkolnej.

Jednoosobowy i wieloosobowy przedmiot wychowania

Na zakończenie — wzmianka o kwestii rzadko podnoszonej w literaturze pedagogicznej, ale niezmiernie istotnej z naszego punktu widzenia. Otóż przedmiot wychowania, podobnie jak podmiot różnicuje się także w zależności od swej liczebności. W wielu sytuacjach mamy do czynienia z jednoosobowym obiektem oddziaływań wychowawczych (np. dziecko w rodzinie, wierny w kościele, pacjent w gabinecie psychoterapeutycznym). Nie mniej liczne są jednak także sytuacje, w których autentycznym przedmiotem wychowania jest przedmiot wieloosobowy: grupa, zbiorowość, zorganizowana populacja osobników. Społeczność uczniowska danej szkofy (lub klasy), brygada OHP, grupa studentów z jednego rocznika, zespół kolonistów, gromada zuchów — oto przykłady tego rodzaju zbiorowości. Każdej z nich właściwy jest określony skład, taka lub inna struktura, specyficzne normy, wewnętrzna dynamika. Obok właściwości psychologicznych poszczególnych jednostek cechy grup uczniowskich jako układów społecznych wpływają decydująco na zachowania ich członków w procesach edukacyjnych. Z tego powodu potrzebne jest operowanie wieloosobowym, zbiorowym przedmiotem wychowania w myśleniu pedagogicznym. Sprawa kategoryzacji tak rozumianych zbiorowości jest problemem samym w sobie, wymagającym odrębnego potraktowania.

Organizacja wychowania. Spośród wszystkich elementów pedagogicznego działania obraz organizacji procesu edukacyjnego ■— jakim obecn e dysponujemy — zawiera najwięcej luk i niedomagam Z różnych powodów pedagodzy byli dotąd mało wrażliwi na strukturalne, organizacyjne aspekty edukacji, jeżeli nie liczyć pewnych godnych pochwały wyjątków. Przejawiali więcej zainteresowania dla pozostałych elementów pedagogicznej praktyki, przede wszystkim dla programu i technologii. Jeżeli zainteresowanie sprawami strukturalnymi miało dotąd miejsce, to w zasadzie dotyczyło problemów o dość drugorzędnym znaczeniu. Łatwo stwierdzić, że w dostępnych podręcz-

Elementy pedagogicznego obrazu wychowania 285