32121 Image0001 (2)

Szkoła - segregacje - nierówności

Analiza stopy zwrotu z inwestycji w wyższe wykształcenie dobitnie wskazuje, że Polska jest krajem, gdzie wykształcenie się opłaca. Jeżeli dodamy do tego obrazu niskie stopy bezrobocia wśród młodych z wyższym wykształceniem (choć początek XXI wieku to wzrost stopy bezrobocia w tej grupie), to z pewnością edukacja jest w Polsce czynnikiem silnie wyznaczającym pozycję jednostki w hierarchii dochodów. Również badania hierarchii zawodów ze względu na prestiż społeczny potwierdzają, że wysokie wykształcenie jest w Polsce społecznie nagradzane. Jeżeli edukacja jest kluczem do sukcesu, nierówności edukacyjne są ważnym problemem sjx)lecznym.

Wyniki j)owyższych analiz |>ozwalają zrozumieć wagę problemu nierówności edukacyjnych w Polsce. Jesteśmy społeczeństwem umiarkowanie rozwarstwionym, ale dynamika tego zjawiska w jierspektywie lal 1990-2002 jest wzrostowa, trend po 2002 roku nie jest jednoznaczny. Z pewnością daleko nam do jx>ziomu rozwarstwienia krajów latynoamerykańskich, ale wiele krajów curoj>ejskich z pewnością bliższych jest realizacji modelu zrównoważonego rozwoju. Szczególnie nicj)okoić musi słabość systemu wsparcia dla dzieci wywodzących się z grup edukacyjnego ryzyka (por. Zahorska, Żytko 2004, Murawska 2006), co sprawia, że wzrasta niebezpieczeństwo dziedziczenia przez dzieci niskiej pozycji społecznej rodziny pochodzenia. Okres transformacji ustrojowej to też czas nieznacznego sztywnienia struktur społecznych. Zmiany nie są silne, ale międzypokoleniowa ruchliwość społeczna maleje. Wykształcenie średnic maturalne i wyższe upowszechnia się, ale tej rewolucji edukacyjnej towarzyszy silne różnicowanie się szkól. W końcu wykształcenie wyższe stało się w Polsce inwestycją niezwykle zyskowną. Każe to patrzeć na edukację jako na klucz do zajęcia wysokiej jłozycji w strukturze społecznej.

Nierówności edukacyjne w Polsce

Zgodnie z głównym pytaniem badawczym tej pracy skupimy uwagę na nierównościach edukacyjnych związanych ze statusem społeczno-ekonomicznym rodziny j»ochodzenia dziecka (SES). Badania wskazują na kluczowe znaczenie czynników rodzinnych dla poziomu osiągnięć szkolnych (Coleman 196G, Jencks 1972). Choć - jak pisałem we Wprowadzeniu - można mieć wątpliwości co do teoretycznej interpretacji korelacji SES z osiągnięciami szkolnymi, to fakt znacznej zmienności siły tego związku zarówno w perspektywie międzynarodowej, jak i w obrębie polskiego systemu szkolnego, pozwala widzieć nierówności edukacyjne jako fenomen - przynajmniej częściowo - konstruowany sjx>lecznic.

Ponieważ w Polsce mamy do czynienia ze znacznym j>oziomcm segregacji ekonomicznej związanej z poziomem urbanizacji, dodatkową kategorią statusu przypisanego, który umieścimy w polu uwagi, będzie lokalizacja szkoły. Choć takie kategorie jak uczeń miejski czy uczeń wiejski, to tylko korelaty SES, dostępność danych o tej zmiennej każe uwzględnić ją w analizach.

Przeanalizujemy też poziom i dynamikę zróżnicowania szkól ze względu na wyniki kształcenia. Ponieważ - jak już powiedzieliśmy - Polska jest krajem cywilizacyjnie znacznie zróżnicowanym, a równocześnie - szczególnie w dużych miastach - tworzą się zaczątki quasi-rynków edukacyjnych (rozdział 6), niezwykle ważne jest stwier-li 69

Rozdział 1. Poziom nierówności edukacyjnych w |>olskiej oświacie

dzcnic, na ile uczęszczanie do danej szkoły wyznacza szansę na wysokie osiągnięcia szkolne. Jest to problem ściśle powiązany z kategorią SES, ponieważ zarówno segregacja ekonomiczna, jak i związek SES z wykorzystywaniem możliwości wyboru szkoły, wyznaczają szansę znalezienia się ucznia w danej szkole (Bali 1993, Brighousc 2000, Ladd 2002).

Zmienne zależne uwzględnione w analizach nierówności dotyczyć będą realnej dostępności do edukacji oraz wyników kształcenia, czyli osiągnięć szkolnych. Znaczenie wyników kształcenia w analizach nierówności edukacyjnych w Polsce nabrało szczególnego znaczenia w momencie wprowadzenia systemu egzaminów zewnętrznych. Z jednej strony od 2002 roku dysponujemy niezwykle bogatym zbiorem danych, z drugiej strony egzaminy zewnętrzne wzmocniły rolę końcowych wyników kształcenia w procesach selekcji. Uzupełnieniem analiz nierówności ze względu na kryteria obiektywne będzie analiza spostrzeganego jx>ziomu nierówności.

Analizę danych wcwnątrzkrajowych uzupełni perspektywa porównań międzynarodowych.

Nierówności edukacyjne związane z SES rodziców ucznia

Analizowanie nierówności w dostępie do edukacji można zacząć od momentu narodzin dziecka. Z jawnością fundamenty intelektualne i motywacyjne powodzenia szkolnego budowane są w rodzinie. W podsumowaniu interesującego studium pt.Zaniedbana piaskownica. Style wychowania małych dzieci a problem nierówności szans edukacyjnych T. Szlendak (2003: 129) pisze: „Style wychowania w rodzinach niewykształconych od-powicdzialne są za „zainfekowanie" umysłów [małych] dzieci „kulturą nieadekwatną Odkrywanie genezy społecznych handicapów jest zajęciem pasjonującym. My przejdziemy jednak od razu do fazy edukacji zinstytucjonalizowanej.

Nierówności SES na progu szkoły podstawowej

Związek kompetencji poznawczych i społecznych z SES ucznia na początku kariery szkolnej jest faktem dobrze udokumentowanym. Przyjrzyjmy się wynikom najnowszych badań dotyczących tego problemu. Zacznijmy od badania B. Murawskiej (2004). Autorka w podsumowaniu stwierdza, że poziom umiejętności uczniów na progu szkoły (czyli zaraz po ukończeniu edukacji przedszkolnej) jest silnie zróżnicowany. Najważniejszym wyznacznikiem tych umiejętności jest SES pochodzenia rodziny ucznia. Jednocześnie badanie pokazuje, że poziom umiejętności uczniów na progu szkoły jest znacząco powiązany z edukacją przedszkolną. Długość edukacji przedszkolnej ma szczególne znaczenie dla dzieci - w szczególności chłopców - o niskim SES. Znaczący efekt kompensacyjny obserwujemy w grupie dzieci uczęszczających do przedszkola od 3. roku życia.

Badania nad długofalowymi skutkami edukacji przedszkolnej nic przynoszą jednak jednoznacznej konkluzji (por. Butkiewicz, Żytko 2003). Choć w wielu studiach wykazano pozytywne, zarówno doraźne jak i długofalowe skutki edukacji przedszkolnej, to jednak w niektórych badaniach okazywało się, że jej skuteczność jest wątpliwa i zanikająca w czasie. Mimo to, jednej konkluzji możemy być pewni - wczesna, długotrwała ingerencja przedszkola w rozwój dziecka ma zbawienny wpływ na postępy dzieci