11283 Image0023

Szkoła - segregacje - nierówności

112

Wstępem do podsumowania wyników analizy procesów segregacji SES w gimnazjach niech będzie diagram analogiczny do sporządzonego dla sektora szkól jxxlstawo-wych.

Globalna analiza danych zebranych w omawianym badaniu pozwala stwierdzić, że w skali kraju zarówno w segmencie gimnazjów zlokalizowanych na wsi, jak i w grupie placówek miejskich, obserwujemy znaczący poziom segregacji międzyszkolnych. Stosunek wariancji międzyszkolnej do całkowitej wariancji wskaźnika SES wynosi około 15-16%. Efekt segregacji międzyszkolnych wiąże się głównie ze zróżnicowaniem cywilizacyjnym kraju, ale w pewnym stopniu do segregacji przyczyniają się procedury rekrutacji uczniów na progu gimnazjów. Szczególnie w wypadku gimnazjów miejskich można podejrzewać, że selekcja uczniów na wejściu do szkoły wzmacnia różnice w składzie społecznym placówek. Wiąże się to z działaniem quasi-rynkowych mechanizmów w oświacie (rozdział 6).

Przeciętnie jjoziom segregacji wewnątrzszkolnych ze względu na SES jest na tym samym poziomie, co segregacja międzyszkolna. Różnica między oszacowaniem procentu wariancji wskaźnika SES wyjaśnianego przez podział uczniów na oddziały klasowe a indeksem segregacji międzyszkolnej pokazuje, że podział uczniów na klasy w obrębie danej szkoły przeciętnie wyjaśnia 15% (w^ficś) - 17%' (miasto). Przyj>omnijmy, że w pewnej liczbie gimnazjów segregacja wewnątrzszkolna jest ekstremalnie silna, ale istnieje sjiora grupa gimnazjów, szczególnie wiejskich, które intencjonalnie stosują ] >rocedu ry a nt y seg regacyj ne.

Segregacja ze względu na SES rodziny ucznia jest nic tyle zaplanowanym skutkiem stosowania kryteriów sjłolecznych j>odczas rekrutacji do gimnazjów i dzielenia uczniów na oddziały, ile ubocznym skutkiem kryteriów pedagogicznych lub organizacyjnych, np. ocen szkolnych, wymogów dojazdu, wybranych języków obcych. Trzeba jednak zauważyć, że nasilenie segregacji według SES jest znacznie większe niż nasilenie segregacji według ocen szkolnych.

Przejdźmy do pytania, czy procesy segregacji w perspektywie i>orównań szkoła jKKlstawowa - gimnazjum nasilają się? Zacznijmy od efektu segregacji międzyszkolnych. W badaniach procesów segregacji w gimnazjach uzyskano znacznie wyższe oszacowanie tego efektu niż w wypadku szkól j>odstawowych. Różnice w przypadku szkól wiejskich prawdo;K>dobnic są związane z tym, że w omawianym badaniu ograniczono się tylko do dużych szkól wiejskich. Ale w wypadku szkól miejskich to wyjaśnienie nic ma zastosowania. Jednak zanim z przekonaniem przyjmiemy tezę, że efekt segregacji międzyszkolnych w środowisku miejskim na poziomic gimnazjów jest ponaddwukrotnic silniejszy niż w szkołach jxxlstawowych, należałoby |>otwicrdzić ten wynik w kolejnym badaniu. Ostateczne przyjęcie twierdzenia o tak drastycznym nasileniu się segregacji międzyszkolnej zmuszałoby bowiem do przyjęcia wniosku, iż procedury tworzenia gimnazjów drastycznie zwiększyły różnice w składzie społecznym szkól (w porównaniu do szkól jKKlstawowych). Wniosek ten wydaje się lak nieprawdoj>odobny, że problem na razie j>ozostaje nierozstrzygnięty. Nowych danych dostarczy analiza wyników segregacji społecznych w gimnazjach na podstawie wyników sprawdzianu jxj szkole jxxlstawowej.

Na koniec tego podrozdziału zajmijmy się oszacowaniem dynamiki efektu segregacji wewnątrzszkolnych. Przyjwmnijmy, że w przypadku wiejskich szkól JKKlstawowych przeciętny jx>ziom segregacji związanej z jKKlzialem uczniów na oddziały wyniósł 491,

Rozdział 2. Poziom segregacji społecznych w polskiej oświacie 1113

w miejskich szkołach podstawowych średnią sile efektu segregacji wewnątrzszkolnych oszacowano na około 10%. W gimnazjach wartości te wynoszą odpowiednio 15% i 17%. Oznacza to, że szkoła podstawowa jest miejscem znacznie mniej nasilonych praktyk segregacji wewnątrzszkolnych niż gimnazjum.

Segregacje społeczne ze względu na SES w perspektywie porównawczej

Czy segregacje społeczne w systemie oświaty to polska sjiecjalność? By odj>owie-dzieć na to pytanie, zajmiemy się analizą |>oziomu segregacji w wybranych systemach oświaty.

Poziom segregacji sjłolecznych w danym systemie oświaty ma sens bezwzględny: gdy na przykład dowiadujemy się, że podział na oddziały wyjaśnia 100% zmienności wskaźnika wykształcenia rodziny j wchodzeń i a ucznia, to wiemy, że nauka szkolna jłrzebiega w środowiskach jkkI tym względem doskonale homogenicznych. Odwrotnie -jeżeli efekt segregacji jest równy zeru, to znaczy, że skład społeczny ze względu na ten asjłekt statusu ucznia jest we wszystkich oddziałach szkolnych identyczny. Jednak w praktyce badawczej - gdzie trudno z różnych względów o wartości skrajne - równic ważne wydaje się odniesienie porównawcze. Wysoki/niski |>oziom segregacji w danym systemie oznacza, że wskaźnik dla tego systemu jest znacząco wyższy/niższy niż w innych krajach.

Oszacowanie jłoziomu segregacji społecznych na jwziomic krajowych systemów oświaty będzie możliwe dzięki wykorzystaniu danych z dwóch międzynarodowych j>ro-gramów badania osiągnięć szkolnych: Badania Wyników Edukacji Obywatelskiej zorganizowanego jłrzez Międzynarodowe Stowarzyszenie Badania Osiągnięć Szkolnych (Cwic Education Siudy IEA, jłojłulacja jłodstawowa) oraz Programu Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów jxxl egidą OECD (PISA/OECI), druga edycja, 2003).

Przyjłomnijmy, w badaniach CES IEA wzięło udział 28 krajów z całego świata. Badania |>rzcj>rowadzono w 1999 roku w grujłie czternastolatków. W Polsce objęły one bardzo interesującą populację: uczniów ostatniej - przed reformą ustroju szkolnego

-    edycji klasy ósmej szkoły podstawowej. To od|)owiednik 11 klasy gimnazjum. Dlatego umieszczamy wyniki tego badania w tym jłodrozdziale. Głównym przedmiotem badania była wiedza uczniów dotycząca funkcjonowania wsjłólczcsnych społeczeństw demokratycznych oraz gosjłodarki rynkowej.

Z kolei badanie PISA/OECI) drugiej edycji objęło 41 krajów z całego świata. Badanie przeprowadzono w 2003 roku w jłojłulacji piętnastolatków. W Polsce objęły one uczniów trzeciej klasy gimnazjów (ze „śladową" domieszką uczniów klas I liceów oraz klas II gimnazjów). Diagnoza osiągnięć uczniów obejmowała cztery obszary: umiejętność czytania, matematykę, rozwiązywanie |>roblemów oraz rozumowanie w naukach przyrodniczych.

Wskaźnik segregacji SES w obrębie systemu oświaty

Obliczenie wskaźników segregacji wymaga podjęcia kilku decyzji. Na j>oczątek

-    jednostka analizy. Jak już jx>wyżcj deklarowaliśmy, jednostką będą krajowe systemy oświatowe, co oznacza, że w wyjładku CHS IEA mamy 28 jednostek, a w badaniu