33432 P211009 32

15. Heraldyka

15.1.    Pojęcie i zakres heraldyki

15.1.1.    Nazwa nauki pomocniczej zajmującej się herbami, heraldyką, wywodzi się od słowa herold, określającego urzędnika dworskiego, wywołującego nazwiska rycerzy biorących udział w turniejach. Ta nazwa z kolei wywodzi się ze starogermańskiego hariouńsus, liarmmldus, tj. ten, który zna się, rozpoznaje opiekuńcze bóstwa rodowe, plemienne oraz zna ich rodowody.

Heroldowie pojawiają się pod koniec XII w. i podczas uroczystości rycerskich, w specjalnych barwnych strojach, pełnią funkcje gońców roznoszących zaproszenia, straży porządkowej, wywoływaczy nazwisk rycerzy biorących udział w zabawach, a nawet okolicznościowych poetów. Od XIV w. nazywa się ich tylko „heroldami” i do ich obowiązków należy badanie, czy znaki, których używają rycerze są poprawne. Szczególnie turnieje stworzyły do tego okazję, gdyż poprzedzał je przegląd hełmów, zaopatrzonych w znaki rycerskie, klejnoty, które stały się elementem składowym herbów. Te funkcje heroldów cieszyły się już wyraźnym autorytetem prawnym, obejmującym w XV w. jurysdykcję, sięgającą aż do nobilitacji. Heroldowie dzielą się na trzy grupy: królów herbowych (Wappenkonige, Kings ofArms, rois d’armes), heroldów właściwych i perserwantów (pomocników). Nie używają nazwisk rodowych, ale specjalnych pseudonimów urzędowych (np. herold hrabiego Geldrii — Gelre, herold austriacki — Suchenwirt, pierwszy król herbowy Anglii Garter). Nikną razem z turniejami w XVI i XVII w., zostawiając swą nazwę w niektórych monarchiach nowożytnych urzędnikom heraldycznym i orderowym. W Polsce instytucja heroldów, mimo pewnych wysiłków Władysława Jagiełły w tym kierunku, nie przyjęła się (jego herold nazywał się Polanlant).

Heroldowie sporządzali tzw. role herbowe lub księgi turniejowe, do których wnosili barwne wizerunki znanych sobie herbów. Są to dzisiaj jedne z najważniejszych źródeł heraldyki. Tak np. herold Gelre w latach 1372—1375 umieścił w swoim herbarzu, czyli Wapenboek, 18 herbów polskich, herbarz Złotego Runa herolda Jana de Saint-Rćmy (fl468 r.) zaś zanotował 65 herbów polskich aa podstawie informacji uzyskanych z Polski.

15.1.2. Heraldyka ma dwa zasadnicze działy: praktyczny, będący sztuką heraldyczną, wciąż żywą, ale często prowadzącą na bezdroża, uprawianą w społeczeństwach i państwach z różnych względów podtrzymujących tradycje feudalne. Niemniej jednak pozostaje żywa heraldyka zwłaszcza w zakresie herbu państwowego, a także miejskiego, nawet w państwach i społeczeństwach dalekich od akceptacji przeżytków feudalizmu. Drugi dział, to heraldyka i historyczna, zmierzająca do ustalenia praw, którymi rządziła się heraldyka « przeszłości, wyjaśnienia tych praw i przystosowania tych informacji dla I spożytkowania przez historyka w jego zabiegach poznawczych.

5.1.3. Heraldyka historyczna ma niepoślednie znaczenie dla badań historycznych, ale możliwości, jakie niesie, nie zostały dotąd w pełni wykorzystana. Niewiele bowiem jeszcze wiemy, jaką funkcję herb pełnił w momencie zamykania się stanu szlacheckiego, zwłaszcza w odniesienie do rycerstwa wlodyczego. Nie wiemy, jaki wpływ na heraldykę polską wywarły takie wydarzenia, jak włączenie do państwa polskiego Rusi Halickiej, a potem innych ziem ruskich, inkorporacja Prus Królewskich, a także unia lubelska. Jak oddziaływały heraldyki ziem pozostających w stosunku lennym z Koroną Nie znamy również okoliczności, w których zasadniczym przemianom uległa S polska heraldyka, różna w stosunku do europejskiej i w jakich okolicznościach w XIX w. dokonała się recepcja heraldyki obcej, doprowadzając w wysokim stopniu do zatraty cech polskich. Można się spodziewać z dużą dozą pewności, I że zbadanie tego rodzaju zagadnień rzuci wiele nowego światła aa dzieje ¹ polskiego społeczeństwa. Nawet bezdroża heraldyki polskiej z okresu międzywojennego, kiedy konstytucja z 1921 r. zniosła tytuły szlacheckie, zdają się być I zagadnieniem przedstawiającym interes dla historyka. Nie można bowiem zapominać, że jeszcze dziś herb odgrywa znaczną rolę w życiu społeczeństwa.

15.2. Rozwój badań heraldycznych

15-2-1. Po raz pierwszy teoretyczne rozważania nad heraldyką podjął Wioch Bartolus de Saxoferrato (fi 359) w swoim Tractatus dr inny—r *t emu. Później zadowalano się zbieraniem używanych herbów i ich komentowaniem. | nierzadko w sposób wysoce naiwny. W XVII i XVIII w. wykładano heraldykę jako przedmiot z zakresu prawa na uniwersytetach niemieckich, a Johana | Christoph Gat terer teoretycznie udowadniał, że herby wywodzą się ze starożytności i traktował heraldykę wraz ze sfragistyką jako część nauki o znakach.

I Dopiero w połowie XIX w. zwrócono uwagę na pojawienie się herbów na pieczęciach, sądząc, że genezę ich należy wiązać z wyprawami krzyżowymi Już następne pokolenia heraldyków (Anthony Siegenfdd. Theodor llgen. Erich Gritzner, Donald Lindsay Galbreath, Max Prinet) zaczęły wskazywać na organizację wojskową, jako źródło heraldyki. Stąd nowsze badania zwracają uwagę na genezę herbu i jego znaczenie prawne, a także na praktyczną stronę sztuki heraldycznej.