P211009 38

15.6.3. Nazwy herbów w heraldyce zachodniej są zazwyczaj identyczne z nazwiskami osób używających je. Rodowy ustrój polskiego herbu sprawił, źc nazwa herbu nie ma związku z osobą używającą go, ale wywodzi się z nazwy rodu. Równie często zawołanie pełni funkcję nazwy i herbu, i rodu. W konsekwencji źródła heraldyczne pisane zawsze odróżniają zawołanie od nazwy herbu, właśnie z uwagi na owe wypadki, kiedy herb ma oddzielną nazwę (np. zawołanie Gierałt, herb Osmoróg, ale Srzeniawa na oznaczenie i zawołania, i herbu). Pod koniec XV w. rozpoczyna się proces zaniku zawołań, których już nie ma w XVI w. W trakcie tego procesu zawołania albo w ogóle zanikały, albo zamieniały się w nazwy herbów. Z okazji nobilitacji od XVI w. nie nadawano już zawołań, a jedynie z rzadka nazwy niezależne od nazwiska nobilitowanego. Szybko też rozszerza się zwyczaj, zwłaszcza w momencie gdy pojawią się indygenaty, że nazwa herbu staje się identyczna z nazwiskiem rodziny nobilitowanego (mówimy w tym przypadku o herbie własnym, np. Szem-bekowie herbu własnego), mimo że dawne nazwy herbowe nadal utrzymują się i funkcjonują. Niemniej zjawisko to wskazuje, że znacząca liczba polskich herbów od XVI w. poczynając nie ma pierwotnego rodowego charakteru, ale zaczyna on obsługiwać tak jak na zachodzie Europy poszczególne rodziny. Decyduje to, że wielokrotnie herby te wiodą stosunkowo krótki żywot, nawet jednopokoleniowy. Tym samym problem nazw herbowych interesuje historyki tylko z tego czasu, gdy nie wiążą się one z nazwiskami osób uprawnionych do używania herbu, zatem do końca XV w. Jednakże należy pamiętać, że na badania oczekuje liczna grupa herbów ruskich i litewskich, które weszły do heraldyki polskiej. Klasyfikacja nazw herbowych poddaje się tym samym kryteriom, jakie zastosowaliśmy dla zawołań (ale aż 65 zawołań nie mieści się w nich). W źródłach zachowało się 379 nazw herbowych, spośród których 116 jest identyczne z zawołaniami, czyli że 263 nazwy nie mają odniesieni! w zawołaniach. Owe 379 nazw herbowych obsługuje 230 herbów (na 274 znanych).

15.6.3.1.    Nazwy osobowe, najliczniejsze (44,46%), zaczerpnięte z nazewnictwa używanego przez wybitnych członków rodu dzielą się na:

a)    imionowe, czerpane z indywidualnych imion wybitnych członków rodu, np. Godzięba czy Grzymała od Grzymek Peregryn Peregrinus;

b)    przezwiskowe, używane pierwotnie albo na określenie wybitnego członka rodu, albo na określenie całego rodu. Wiążą się one bądź z cechami fizycznymi Qelita — część przewodu pokarmowego, Momot — od momoti jąkała), bądź z cechami umysłowymi (Kokot) albo też z cechami moralnymi (Junosza od junosza, młodzieniec, pan młody, nowożeniec).

c)    nazwiska rycerzy (Czyrmieński, Janczewski, Kębłowski), które najczęściej w źródłach pojawiają się raz i już przed końcem XV w. zanikają.

15.6.3.2.    Nazwy topograficzne (6,5%) wywodzą się od nazewnictwa miejscowego, wskazując, gdzie należy szukać gniazda rodu. Mogą one wiązać się z nazwą:

a) ziemi (np. Pałuki),

b)    grodu (np. Strzegomia),

c)    wsi gniazdowych (np. Bylina, Dębno), przy czym wyróżnia się toponomastyka niemiecka (np. Prangebarg, Glaubicz, Glezynaj,

d)    wód (np. Jeziora, Mozgawa — rzeka, Gozdawa),

c) kulturową (np. Bielawa — łąka błotna, Dąbrowa — od lat dębowy).

15.6.3.3.    Nazwy obrazowe (28,86%), wywodzące cię od nazw przedmiotów umieszczonych w godle herbowym (np. Gryf, jednorożec, Kopacz) lub w klejnocie (np. Jelita — Koźłarogi, Kornic — Bies).

15.6.3.4.    Nazwy okrzyki bojowe (dewizy i hasła), nieliczne, bo stanowiące zaledwie 2,08%, wyrażają w jednym słowie lub w paru wezwanie, przysłowie lub ideał moralny. Często wyrażają wzywanie rodu do jakiegoś grodu (do /.rwa. do Łęga, do Wała) oraz mają charakter symboliczny (Swiehoda) lub dewocyjay (Boża Wola) albo wręcz dewiz (Boże Zdarz).

15.6.4.    W nobilitacjach z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego pojawiła się próba odrodzenia zawołań i nazw herbowych na wzór tych z XV w. Trudno bez badań szczegółowych objaśnić to zjawisko, ale być może chodziło o nadanie tym nobilitacjom patyny starożytności

W XIX w., zwłaszcza w Galicji, ale także wśród szlachty, która tracąc swój majątek ziemski wchodziła w skład tworzącej się inteligencji, pojawił isę zwyczaj poprzedzania nazwiska historycznym zawołaniem lub nazwą herbu. W ten sposób tworzyły się swoiste „przydomki”, funkcjonujące niekiedy do dziś, choć jak się zdaje nie są one zrozumiałe dla otoczenia, a może nawet dla użytkowników.

15.7. Symbolika heraldyczna

15.7.1. Symbol jest to znak komunikujący treści niewyrażalne za pomocą innych znaków (np. pisma). Stąd też mieści w sobie zazwyczaj ekmenty (historyczne, nie podlegające zmianom, mimo iż tkwią nierozdztełak w podmiocie procesu historycznego. W konsekwencji symbol, wypi ■ ili wąi y nawet myślenie, odsłania te strefy rzeczywistości, które są nieosiągalne a pomocą zwykłych dla człowieka środków poznania.

Herb jest również znakiem. Charakterystyczne, u znaku o znamionach herbu używają nie tylko społeczeństwa feudalnej Europy, gdac prawo heraldyczne związało się z prawem lennym, ale również społeczeństwa spoza tego kręgu. Co więcej, w społeczeństwach o strukturze feudalnej znaku o charakterze herbu używa nie tylko rycerstwo, ale także mieszczaństwo igmerki). a także rybacy (merki) czy bartnicy (znaki bartne), a zatem przedstawiciele klas. których miejsce w drabinie feudalnej jest raczej poślednie. Herbu używają także grapy społeczne o charakterze korporacyjnym (miasta, uniwersytety, stowarzyszenia) i w tych wypadkach herb spełnia jedynie funkcje znaku i nic więcej.

Sytuacja ta każe zastanawiać się w nieco innych kategoriach nad genezą herbu, niż przedstawiliśmy je wyżej. Nie oznacza tu, iż wywód herbu ryccr-