34148 Kompendium Wiedzy geografii96

Zasadnicze jest przeprowadzenie oceny terytorium z punktu widzenia jego efektywności — t/.n. do jakiego stopnia stanowi ono część ludzkiej ekumeny. Na przykład 1/3 terytorium Australii zajmuje pustynia, większe części Syberii i Kanady leżą w klimacie, który sprawia, że na tych obszarach osiąga się zaledwie minimum ekonomicznej i socjalnej efektywności niezbędnej do stałego zasiedlenia.

Wielkie państwa są w większym stopniu zagrożone rozpadem. Zwiększając swoje terytorium, osiągają punkt kulminacyjny, po którym następuje wewnętrzna niestabilność. Większość badaczy uważa to zjawisko za przyczynę upadku imperium Azteków, starożytnej Grecji, imperium rzymskiego. Jest to również jeden z powodów kresu istnienia imperiów kolonialnych — brytyjskiego, francuskiego, hiszpańskiego, portugalskiego, a także byłego ZSRR. W dużym stopniu jest to także przyczyną destabilizacji obserwowanej obecnie w Indii.

Pod względem kształtu zajmowanego terytorium wyróżniamy państwa mające postać:

—    „skonsolidowaną", zbliżoną do okręgu lub prostokąta, np. Polska, Francja, Hiszpania, Bułgaria. Taki kształt sprzyja utrzymaniu intensywnych powiązań wewnętrznych;

—    wydłużoną, np. Włochy, Chile. Togo, Panama. Wietnam. Taka forma powoduje wzrost wydatków transportowych, utrudnia rządzenie, obronę, powiązania ekonomiczne, oddala peryferie od centrum dyspozycyjnego, ułatwia odśrodkowe ruchy peryferii. Nieraz obszar centralny (rozwinięty) jest skrępowany (np. Włochy Północne, Katalonia w Hiszpanii) przez obszary peryferyjne, słabiej rozwinięte i pozostające na utrzymaniu obszarów rozwiniętych;

—    skonsolidowaną z promienistymi wypustkami — np. Tajlandia, Kongo. Namibia;

—    nieregularną, składającą się z części rozproszonych, oddzielonych przez morze lub terytoria innych krajów — np. Indonezja. Grecja. Malezja, Wyspy Bahama, a nawet Stany Zjednoczone (Hawaje, Alaska, Puerto Rico. Wyspy Dziewicze, znajdujące się poza obszarem lądowym USA). Doprowadza to często do utrudnienia kontaktów i wzrostu tendencji separatystycznych. (Patrz hasła: Państwo, Potęga pańshva, Granica państwa, Administracyjno-terytorialny podział).

TRYBALIZM

Termin wywodzi się z języka łacińskiego (tribus, „plemię”). Trybalizm oznacza tendencję do utrzymywania się podziałów i odrębności grup przcdnarodowych, plemiennych, etnicznych, opierająca się na zasadach ..genetycznej" lojalności, która ułatwia „przetrwanie plemienne". Trybalizm ujawnia się szczególnie wyraźnie np. w zachowaniu grupy etnicznej odczuwającej izolację lub znajdującej się we wrogim otoczeniu. Zagrożenie tworzy reakcje obronne, może nawet inicjować powstawanie specjalnych instytucji. Dla trybalizmu charakterystyczne są postawy, w których korzyści plemienne, kastowe i wspólnota uznawanych wartości przedkładane są nad interesy narodowe i osobiste.

Trybalizm występuje nic tylko w słabiej rozwiniętych społeczeństwach, ale i w marginalnych grupach żyjących we współczesnych, uprzemysłowionych i zurbanizowanych krajach. W pierwszym przypadku jest on zwykle związany z pokrewieństwem, natomiast w drugim — ze sposobem bycia i upodobaniami.

Trybalizm implikuje również „poszukiwanie tożsamości" poprzez przyłączenie się do określonych grup (np. do gangów, sekt czy innych zamkniętych zbiorowości) i odrzucenie innych społeczności. Procesy związane z wymienionymi rodzajami oddzielenia, także samowyłączenia. określa się jako trybaliza-cję. Może ona być wynikiem narastania podziałów w wyniku dywersyfikacji postaw społecznych spowodowanej czynnikami socjalnymi bądź leż stanowić elekt powrotu do „korzeni" przez odradzanie się wcześniejszych podziałów „plemiennych”.

Zarówno trybalizm jak i uybalizacja mają raczej negatywną konotację. (Patrz hasła: Plemię, Etniczna grupa).

WOJNA

Termin „wojna" oznacza zorganizowaną walkę zbrojną, najczęściej między państwami, ale także zbrojne konflikty prowadzone w obrębie jednego kraju, które, jeżeli się rozprzestrzenią na dużym obszarze, nazywamy wojną domową.

Trybalizacja

177