39244 img371

40    WSTĘP KRONIKA. JAKO ŻRÓOt.O I JAKO UJ WÓR LITERACKI    47

pnia'“ cesarza Lotara. Na pewno co najmniej parę tygodni wcześniej wiedziano w otoczeniu dworskim o nieprzychylnych Ottonowi zamiarach księcia; wtedy ostatni rozdział Kroniki Czechów musiał już być napisany. Ostatnie więc sześć rozdziałów powstało najprawdopodobniej w ciągu 3-4 miesięcy. Fakt ten przeczy poglądowi o bardzo powolnym. rozciągającym się na długie lata systemie pracy kronikarza.

Nie można jednak pracy nad całą Kroniką traktować jednolicie. Najmozolnicjsze było i najwięcej czasu niechybnie zabrało szukanie źródeł pisanych i słuchanie opowiadań starców, jednym słowem zbieranie i zgodne z wymaganiami le-odyjskiej szkoły pisarskiej opracowanie materiałów do księgi pierwszej. Logiczne wydaje się przypuszczenie, że Kosmas wtedy zaczął nad tym pracować, kiedy w jego sytuacji życiowej stało się to aktualne, kiedy zaczął pełnić funkcję nadwornego kronikarza; przypomnieć trzeba zdanie w przedmowie do trzeciej księgi, wskazujące, że pisanie dziejów należało do obowiązków autora. Zważywszy, że dwukrotnie wiąże Kosmas czas pisania Kroniki z osobami księcia Władysława i biskupa Hennana, można się domyślać, że i biskup Herman był w jakiś sposób związany z tym dziełem -może zachęcił konfratra do podjęcia trudu dziejopisarskiego?

Prawdopodobieństwo rozpoczęcia zbierania materiałów do Kroniki dopiero po wstąpieniu na tron księcia Władysława oraz uzasadnione mniemanie, że czynność ta w stosunku do czasów „starodawnych” wymagała dłuższej pracy, przemawia dodatkowo za przyjęciem podanej przez autora daty skomponowania pierwszej księgi Kroniki Czechów.

⁴⁴ M. Wojciechowska, Ze studiów nad rękopisami Kosnrasa, Sbor-nik liistoricky 5 (1957), s. 14; Novotny, Ć. d. 1/2, s. 564-565.

1

2. „KRONIKA CZECHÓW" JAKO ŹRÓDŁO HISTORYCZNE I JAKO UTWÓR LITERACKI

Niewielu chyba dzicjopisów doczekało się tak sprzecznych sadów o swoim dziele, jak Kosmas. Już w XII w. spostrzegano jego niedociągnięcia; o ćwierć wieku młodszy od niego kronikarz, wykorzystujący Kronikę Czechów Annalista Saxo, zwrócił uwagę na jedną z najsłabszych stron Kosmasa, na nieścisłości w datach (przyp. 40 i 44 do ks. I). Zapewne i inni je dostrzegli, nic umniejszało to jednak uznania, jakim się cieszył u współczesnych i potomnych. Następni dziejopisowie Czech piszący po łacinie albo nawiązywali tylko do Kroniki Czechów i kontynuowali ją, jak Kanonik Wyszehradzki, Wincenty, Jarloch, anonimowi kanonicy prascy, albo przetwarzali ją i uzupełniali dopełniając kontynuacją, jak np. Mnich Sazawski. Był też Kosmas podstawą historiografii czeskiej w języku rodzimym, począwszy od najstarszej czeskiej kroniki rymowanej, tak zwanego Dalimila. z początku XIV w.” Także D ł u-gosz w XV w. korzystał z Kroniki Kosmasa jako ze źródła do problematyki czeskiej'¹®. Powoli, z czytanej i przetwarzanej, aktualnej księgi dziejów czeskich stawała się Kronika Czechów tylko źródłem historycznym, badanym, komentowanym i wydawanym krytycznie. Zaznaczyło się to już w wieku XVI; wiemy z korespondencji profesora praskiego uniwersytetu Mateusza Collina z rektorem szkoły książęcej w Miśni Jerzym Fabrycjuszem, że

⁴⁷Ncjstarśi ćeska ryrnnvana Kronika tak rcćeneho Dalimila, wyd. B. Havranek, J. Dafihelka, Historicke poznamky napsal Z. Kristcn, wyd. 2, Praha 1958.

⁴¹S. Solnicki, Źródła Jana Długosza da problematyki czeskiej, Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, seria A, nr 159, Wrocław 1973, s. 28-31, 107-109.

XLVI    WSTĘP    UKŁAD ..KRONIKI”    XLV11

nil to w tym celu, by udowodnić, że Thictmar zaczynał swą Kronikę od początku VII księgi, czyli 61 (wyd. Holtzman-na), 41 (wyd. Lappenberga) rozdziału VI księgi. Pogląd ten, jak zaznaczono wyżej, nie utrzymał się w nauce.

Thielmar poświęca pierwsze cztery' księgi opisowi panowania pierwszych władców z dynastii saskiej i tak rozkłada materiał, że dla każdego władcy przeznacza osobną księgę, mianowicie I księgę dla Henryka 1 poczynając od roku 908, II księgę dla Ottona I, III księgę dla Ottona II, IV księgę dla Ottona III. Księgi od V do VIII obejmują współczesne ThieUnarowi dzieje Henryka II. Pierwsza z nich. tzn. V, przedstawia wydarzenia roku 1002, związane zc wstąpieniem na tron I Ienryka II, i opisuje panowanie lego władcy aż do epokowego dla Thielmara wydarzenia, jakim było wskrzeszenie biskupstwa merseburskiego w roku 1004. Księga VI sięga od roku 1004 do koronacji cesarskiej Henryka II w roku 1014. Księga VII zaczyna się opisem tej koronacji i zamyka na roku 1017. Wreszcie ostatnia księga. VIII, pisana współcześnie z wypadkami i nie dokończona wskutek śmierci autora, odtwarza wydarzenia roku 1018.

Podział ksiąg na rozdziały nic pochodzi od Thielmara, lecz od wydawców Kroniki w Monumcnla Germnniae Hi-storica, którzy starali się uzasadnić (en podział z logicznego i stylistycznego punktu widzenia.

W ramach poszczególnych ksiąg Thictmar trzyma się na ogól porządku chronologicznego, lecz zdarza mu się od niego odstępować. Oto, co pisze sam o sobie w tym względzie: „Ponieważ nic mogę przedstawić w porządku tego wszystkiego, co podług planu dzieła powinno być napisane. nie wstydzę się powrócić do niektórych spraw poniżej. Różne wprowadzam zmiany jako ten wędrowiec, który zbacza z prawidłowego szlaku, czy to wskutek trudności drogi, czy to z braku orientacji w zawiłej sieci ścieżek”. Rozgrzeszając się w ten sposób, kronikarz raz po raz wstawia do tekstu wydarzenia, które poprzednio pominął lub których jeszcze nie znał, i dopuszcza się dygresji w postaci długich wywodów moralizatorskich, które rozrywają wątek opowiadania i naruszają chronologię dzieła. Taka jednak była maniera ówczesnego dziejopisarstwa, że albo dawano krótką suchą notatkę przy odpowiednim roku, co praktykowały niektóre roczniki³⁹, albo opis wydarzeń opatrywano komentarzem z punktu widzenia zasad religii i moralności, co dawało okazję do wspomnianych dygresji. Thiet-niar starał się zacłtować równowagę między jednym a drugim sposobem pisania i stąd trafiają się u niego także kr ótkie, zwięzłe wiadomości, przypominające styl rocznikarski, lecz tendencje moralizatorskie brały górę u tego bądź co bądź duszpasterza i w rezultacie dzieło jego roi się od dygresji i nie powiązanych ze sobą chronologicznie epizodów.

Również nic grzeszy nasz kronikarz dokładnością w oznaczaniu dat poszczególnych wydarzeń opisywanych w Kronice. Do rzadkości należy u niego podanie roku wydarzenia. Tylko przy dawniejszych wydarzeniach z IX wieku i śmierci władców datacja roczna jest niemal reguła. Natomiast przy wydarzeniach X i XI wieku Thictmar wymienia zazwyczaj tylko miesiąc i dzień według rzymskiego kalendarza, albo święto kościelne. Często postępuje on w len sposób, że wymieniwszy w pewnym kontekście całą datę roczną przy następnych wydarzeniach powołuje się na nią pisząc np.: in seąuenti anno lub: in ąttarla eiusdem mtmeri anno. Zdarza się również, że kronikarz podaje porę roku czy rok panowania władcy, albo wreszcie wyraża się

^TJ. Fortinski, op. cii., S. 71.