img374

52    WSTĘP KRONIKA. JAKO ŹRÓDŁO t JAKO UTWÓR LITERACKI    53

nikarza po poetyckie laury jest wplatanie w tekst przeszło dwustu własnych poprawnych hcksamclrów, nie licząc nieprawidłowych - oraz pięciu pentamelrów i dwóch siedmio-stopowych daktyli”. Ale nie tylko w tym ujawniają się poetyckie ambicje kronikarza: na wzór Horacego utwór swój nazywa pieśnią (II. 51). a kiedy indziej kroniką bohaterską (III, 62); trzykrotnie wzywa natchnienie poetów. Muzę, tak jak to czynili starożytni epicy (II. 51; III, 46, 59); epickiego charakteru przydają też Kronice Czechów bardzo częste porównania wzięte z przyrody, szczególnie ze świata zwierzęcego, wchodzące w drobne szczegóły, na sposób starożytnych epików*’.

Na ogól utwory tak starożytnych, jak i późniejszych autorów poznawano w średniowiecznych szkołach w wyjątkach, zebranych w specjalnych podręcznikach. Także Kosmas większość dziel, które cytuje, znal tylko w wyjątkach. Można jednak stwierdzić głębszą znajomość niekló-

Prorerbiorum (Misie) rozdz. 2t, nr 14: imtnns ohscoiuiitwn extinquit iras; Horacy Listy ks. t, list 6, w. 36-37 - scilicet uxorcm cum dole fnlanque et amicos et genus etformam tegina Pccunia donat. Ze Starego Testamentu i z Owidiusza: Kosmas I, 36: Erat enitn corporis eius itabitudo insignis, nivc candidior, mollior cigno, nitidior ebore anti-quo. pulcbriorsaphiro; Jeremiasza Treny A, 7: Candidioies Nazarei eius nive. nitidiores. iacte. ntbicundiorcs chore antiquo, sapltiro piilchio-tvs; Owidiusz. Metamorfozy XIII, w. 796 - mollior... cygni plumis\ por. Bretholz, edycja, s. 100 przyp. 4 i A. Kotar, o. c„ s. 26, 53. Splecione w zdaniu zwroty z dwu miejsc Eneidy: Kosmas HI, 29; Ocior interea remis et fidmine Jama dirersis omnes implet mmoribus itrhes, por. Kolaf, o. c., s. 21.

Ibidem, s. 33 przyp. 54.

" Np. I, 40, opis porwania Judyty przez Bizetyslawa: .jak wilk, który wpada z ukrycia i porywa owieczkę i świadomy czynu z ogonem podwiniętym pod siebie ucieka szukając dalszej kryjówki, tak ów porwawszy pannę ucieka"; por. A. Kotar, o. c„ s. S.

I

rych pisarzy. Najlepiej po Piśmie świętym znał Kosmos wspominaną już Kronikę Rcginona zPriim wraz z kontynuacją Adalberta, arcybiskupa magdeburskiego; miał ją zawsze pod ręką w czasie pisania, była dla niego wzorem stylu, podręczną skarbnicą, z której zaczerpną! nie tylko wszystkie zapiski pod łatami 930-931 i 933-951, lecz również przejął liczne zwroty i cale zdania, przede wszystkim w charakterystykach osób⁶¹. Z prozaików starożytnych czytał Kosmas w całości dwa dzieła Salustiusza: De coniura-tione Catilinae i De Bcllo lugurthino. Salustiusz jest dla niego wzorem techniki kompozycyjnej; wzoruje się na nim w przedmowach, w układzie mów, opisach bitew i częściowo w sposobie charakteryzowania osób⁶³. Ulubionym poetą Kosmasa byl Wergiliusz; cytuje go najczęściej i najróżniejsze miejsca z jego dziel, m.in. z wszystkich ksiąg Eneidy. Widoczne jest, że czytał w całości i Eklogi, i Ceo-rgiki, a przede wszystkim Eiteidę. W całości czytał też Satyry i Listy Horacego, a także epos Marca Annaeusa Lukana Pharsalia⁶³. Nic jest wykluczone, że znane były Kosmasowi w oryginale, nie tylko z wyjątków, dzieła czterech średniowiecznych prozaików: Boccjusza Libri de con-solatione philosophiae, druga księga Dialogów papieża Grzegorza Wielkiego, Jana Diakona lóta Gregorii (przyp. 74 do ks. III) i biskupa Lcodium Stefana Żywot św. Lamberta oraz poety Seduliusa poemat w pięciu księgach Carmen Paschale sive de Christi miraculis. Z używanego przez Kosmasa słownictwa można wnioskować, że oprócz pa-

¹¹ Najobszerniej zajął się wpływem Rcginona na Kosmasa D. Tfeślik, Kosmas a Regino, gdzie cytuje poprzednie prace; zob. też A. Kolar, o. c., s. 56.

“ Ibidem, s. 47,61.

“ Ibidem, s. 26-27.

LII    WSTĘP

RĘKOPISY „KRONIKI”    LIII

tym wystrzępione zostały na brzegach karty, oznaczone według późniejszej foliacji liczbami: 12, 99. 106 i 129.

Kiedy tak okaleczony kodeks został przesłany w roku 1574 Albinusowi i Reinecciusowi, pierwszy z nich przeprowadził foliację kart według następującego porządku: pierwsze trzydzieści oznaczył liczbami od I do 30, następne cztery karty liczbami: 3 la, 3 lb, 31 c, 31 d, następne szesnaście liczbami od 32 do 47. następne dziesięć liczbami od 51 do 60. resztę liczbami otl 62 do 193. Prawidłowej foliacji w kolejnym porządku, bez opuszczeń i powtarzania tej samej liczby z dodatkami liter a-d dokonała jakaś nieznana ręka w XIX w. Jednakże we wszystkicli wydaniach Monumcnta Germaniac Hislorica trzymano się starej fo-liacji Albinosa.

W kodeksie drezdeńskim spotykamy kilka stron pustych. Są to: fo. I2^V. fo. 13 i fo. 184; ponadto dolna połowa fo. 80^v i 193^v. Thictmar, jak wiadomo, uzupełniał pierwsze trzy księgi na podstawie później uzyskanych Roczników kwedlinburskich i na tę ewentualność zostawiał puste miejsca lub dokonywał lazury w rękopisie. W len sposób przygotował sobie w I księdze 9 i pól stron⁵⁰, tzn. od fo. 8^V do fo. 13 włącznie, by wypełnić je w przyszłości szczegółami odnoszącymi się do okresu panowania Henryka I. A ponieważ udało nut się potem wypełnić tylko 7 i pół stron, stąd pozostały wspomniane wyżej dwie nic zapisane strony na 12 i 13 karcie rękopisu⁵¹. Natomiast pusta strona fo. 184 należała do tych, które kronikarz zarezerwował dla swojego „testamentu” (p. niżej), a ponieważ len zmieścił

^M Tzn. osiem stron, które Thictmar pozostawił puste, kiedy pisał I księgę, oraz półtorej strony, które oczyścił drogą razury.

⁵¹ Itoltzmann, Ubcrdie Clinmik..., Ncucs Archiv 50, s. 190.

się na kartach 182 i 183, przeto omawiana strona pozostała wolna. Wreszcie puste miejsca na dole kart 80 i 193 tłumaczą się tym, iż są to końcowe karty odpowiednich ksiąg (IV i VIII).

Wymiary kart nie są pokaźne. Wysokość - 23 cm, szerokość- 19 cm. Wymiary kolumny: 14-15 na 18-19 cni. Każda kolumna, również lam, gdzie strony są puste, jest liniowana, przy czym na stronę wypada 21 linii. Tekst pisany jest typową minuskulą romańską. Pergamin miejscami źle wygładzony i dziurawy.

Kodeks pisany jest kilkoma rękami; są w nim liczne wstawki i uzupełnienia, zarówno między wierszami, jak na brzegach stron, z boku, u góry i u dołu. Wszystko to wskazuje jasno na sposób pisania Kroniki. Thictmar mianowicie tworzył swe dzieło przy pomocy skrybów, którzy pisali pod jego dyktandem lub na podstawie pisemnego konceptu. Że skrybowie tak właśnie pracowali, świadczy dwojaki charakter błędów: jedne mianowicie powstały wyraźnie z przesłyszenia się, np. bonis implem zamiast bonus itt dem (II. 27), Innie si zamiast ii/i.yi (VII, 11) itp., inne zaś wyraźnie z przeoczenia, np. uirgo zamiast ittgo (II, 14), debitum zamiast delictum (II, 41), ittslos zamiast iustos et iniustos (III. 17) itp. Thictmar przeglądał następnie napisane przez nich partie, poprawiał je i uzupełniał. Poza tym pisał własnoręcznie niektóre bardziej dla niego istotne fragmenty⁵³. Nic poprawił jedynie i prawdopodobnie nic zdążył już przejrzeć ostatnich ustępów Kroniki (VIII. 30-34), które dyktował skrybie H na łożu śmierci (patrz niżej).

Na drodze żmudnych badań paleograficznych wydawcy Kroniki w Monumcnta Germaniac Hislorica, a w szcze-

Np. część opisu zjazdu merseburskiego w roku 1013 (VI, 91).