img368

40 WSTĘP KRONIKA. JAK 1 KJEUY POWSTAWAŁA 41

Brzelysława, syna księcia Oldrzycha. Lata zaś od wcielenia Pańskiego dlatego zacząłem liczyć od czasów Borzy-woja, pierwszego księcia katolickiego, ponieważ na początku tej księgi ani nie chciałem zmyślać, ani nie mogłem znaleźć kroniki, z której bym się dowiedział, kiedy lub za jakich czasów działo się to, co teraz na następnych kartkach będziesz odczytywać”. Jak to poprzednio kronikarz określił, księga pierwsza obejmuje „to, co się działo w starodawnych czasach”, a więc dzieje tak odlegle, że nie można się już powołać na tak ważne w średniowiecznym pisarstwie „widzenie na własne oczy”, swoje oczy lub wiarogodnych świadków ze starszego pokolenia. Choć cale te „starodawne czasy” stłoczył Kosmas w pierwszej księdze, to jednak wyraźna cezura dzieli okres od chrztu Borzywoja, dla którego rozporządzał nielicznymi co prawda źródłami pisanymi, od okresu najdawniejszego, który opracował na podstawie legend antycznych oraz krążących w ówczesnej Europie wątków powieściowych, splatanych z miejscową tradycją dynastyczną. Z rzadka dopatrzeć się można śladów zdarzeń historycznych, które trzeba wyłuskiwać z osłaniających je wątków ogólnoeuropejskich; raczej opowieści te przystosowywały wątki ogólnoeuropejskie do miejscowego tla, wzbogacając tradycję dynastyczną materiałem już tylko czysto literackim, bez śladu historycznej treści. Kronikarz ozdubil porównaniami z mitologii i zwrotami ze starożytnych autorów i splótł w jedną, nic bardzo wiążącą się całość, opowiadania: o przyjściu Czechów do nowej ojczyzny, o Kroku i jego córkach, o Luboszy wróżce-wlad-czyni i Przemyśle księciu-oraczu, wyliczenie następców Przemyśla, opowieść o czeskich amazonkach i wreszcie

0    pokonaniu przez Czechów plemienia Lączan (przyp. 19

1    23 do ks. I).

< Pierwszą datą w Kmnice Czechów jest przejęty z Kroniki Reginona rok śmierci księcia Świętopełka morawskiego, 894. pod który Kosmas wpisał także chrzest Borzywoja. Dokładnej daty chrztu nic znal, tak jak i dziś jej nic znamy (przyp. 26 do ks. 1), wiedział tylko - prawdopodobnie z Legendy Krystiana-że stało się to za czasów Świętopełka; tak ważne zdarzenie nie mogło się obyć bez daty, więc dal mu datę związaną ze Świętopełkiem (I, 26). Ale i potem nic mógł sobie poradzić z datami. Wymienił żonę, synów, synową i wnuków Borzywoja. wspomniał krótko -za źródłami, których nie chciał powtarzać - że za ich życia rozszerzała się wiara chrześcijańska i książęta budowali kościoły, i uchylając się od szczegółowego datowania tych zdarzeń wyliczy! tylko 34 kolejne daty roczne, w obrębie których to wszystko musiało się zdarzyć (I, 15. 16, przyp. 29 do ks. I). Regularne, często zresztą błędne, datowanie rozpoczyna się w Kronice Czechów rokiem 929, pod którym Kosmas pisze o śmierci św. Wacława.

Zamknąwszy w księdze pierwszej starodawne czasy, Kosmas - jak świadczy zakończenie tej księgi - był pełen zapału do dalszej pracy i cłiciał spełnić pragnienie swej duszy, aby opowiedzieć w dalszym ciągu dzieła to, co sam widział lub co słyszał wiarogodnic od tych, co widzieli. Bohaterem drugiej księgi jest Brzetyslaw I, książę, który osiągnął największy triumf z punktu widzenia najbliższego Kosmasowi środowiska, katedry praskiej, książę, który zdobył dla lej katedry „najdroższy skarb”, ciało św. Wojciecha. Po opisie panowania Brzctysława I, jego pierworodnego syna Spycigniewa oraz początków rządów Wra-tysława, aż do śmierci biskupa Sewera i wyboru biskupem Jaromira tok narracji się załamuje. Czy to w zbieraniu materiałów, czy później przy redagowaniu księgi nastąpiły

XL

WSTĘP

GENEZA „KRONIKI”

XLt

Napisy te. jak przypuszcza R. Holtzmann²⁹ pochodzą z XII wieku. Są one charakterystyczne dla lej właśnie epoki.

2. GENEZA „KRONIKI"

Kronika Thietmara jest dziełem ostatnich lat jego życia. Jak ustaliły badania uczonych³⁰, biskup merseburski rozpoczął jej pisanie w roku 1012, przerwał je zaś w toku pracy w roku 1018, kiedy śmierć wyrwała mu pióro z ręki. Jeżeli jednak uczeni zgodni są co do powyższych granic czasowych powstania Kroniki, to różnią się w poglądach na porządek i kolejność pisania poszczególnych ksiąg w jej obrębie. Bclhmann³¹ przyjmuje, iż Thietmar napisał pierwsze pięć ksiąg i część VI aż do rozdziału 52 w roku 1012, koniec VI księgi w roku 1014, VII księgę z końcem 1017 i początkiem 1018 roku, VIII księgę w roku 1018, przy czym ostatni jej rozdział dopiero po wrześniu tegoż roku, a więc niemal w przeddzień śmierci. F. Kurze⁵² jest zdania, iż Thietmar zaczął pisanie Kroniki w roku 1012 od środka, mianowicie od współczesnych mu wypadków 1012 roku (tzn. od rozdziału 41 VI księgi według wydania Lappen-berga, a według Kurzego, który podzielił VI księgę na dwie księgi - od rozdziału I VII księgi). Rozdziały poprzednich

²⁰ Tamże.

^w Pierwsi ustalili te daty: wydawca Kroniki w Monumcnta Gerina-niac Historica, J.M. I.appcnbcrg i L. Bethmann (SS. III, s. 727). Za nimi przyjęli jc następni wydawcy i l^;. Kurze (Wstęp, s. X) oraz R. Holtzmann (Wstęp, s. XXVIII).

^Jl W wyd. M.G. SS. III, s. 727.

^u We wstępie do wyd. Kroniki, 8. X i w artykule: Die Ahfassungs-zcit_t Ncucs Archiv 14, s. 59 i ».

oraz następnych ksiąg, zdaniem tego uczonego, kronikarz pisał nic w kolejnym porządku, lecz pewnymi seriami, w miarę jak zebrał do nich odnośne wiadomości.

Ten pogląd Kurzego na genezę Kroniki obalił ostatecznie R. Holtzmann³³, który przyjął we Wstępie do ostatniego wydania Kroniki³* odmienny rozkład pracy Thietmara. Zacząwszy pisanie Kloniki w jesieni 1012 roku, Thietmar ukończył pierwsze trzy księgi do lata 1013 roku. Wówczas to otrzymał z Kwedlinburga, jak R. Holtzmann przypuszcza³⁵, zamówiony poprzednio odpis tamtejszych Roczników, sięgający do roku 998 oraz notatki do wypadków z lat 1012 i 1013. Na podstawie tego odpisu uzupełnił kronikarz napisane dotychczas części swego dzieła w ten sposób, że wIksiędze dodał brakujące rozdziały 19-26, wił księdze rozdziały 34-42, poza tym zaś umieścił między wierszami lub na marginesie krótkie notatki i uwagi. Thietmar przewidywał zresztą ewentualność i konieczność takich uzupełnień, skoro pisząc I księgę pozostawił dla nicli umyślnie osiem stron pustych. Księgi IV i V zostały napisane w drugiej połowie 1013 roku, przy czym wspomniany odpis Roczników kwedlinburskich został tu wykorzystany bezpośrednio w toku pracy. Poszyt 56 rękopisu, zawierający własnoręcznie napisane rozdziały 13,14 i część 15IV księgi, został włączony później do całości IV księgi. Księgę VI pisa! lub dyktował kronikarz w pierwszej połowie 1014 roku i tu w rozdziałacli 82-91 wykorzystał owe notatki kwedlinbur-skie odnoszące się do 1012 i 1013 roku. Księgi VII i VIII

Ober die Chmnik Thietmars von Merseburg, Ncucs Archiv 50 (1935), s. 176 i n.

^MS. XXVIII i n.

¹¹ Ubcr die Chmnik.... s. 207 i n.