img365

34

WSTĘP

KRONIKA. JAK I KIEDY POWSTAWAŁA

35

lonych udzielanych w quadriviuni, zapewne jeden z owych młodzieńców, którzy wrócili zc studiów wc Francji.

Funkcja nadwornego historyka na wczcsnofcudalnym dworze, której zadaniem było niewątpliwie pozostawienie pisemnego świadectwa o czynach władcy wywodziła się z funkcji „opowiadacza” o czynach i sławie władcy i jego przodków. Pierwotne stadium rozwoju tej funkcji dworskiej, istniejącej u ludów europejskich wc wczesnym średniowieczu, można było obserwować z początkiem XX w. u prymitywnych, feudalnych plemion afrykańskich. „Mimo utrzymywania się pamięci historycznej wyłącznic w tradycji ustnej błędne byłoby mniemanie, że nie miała ona oparcia instytucjonalnego. Opowiadanie dziejów było w tych krajach instytucją społeczną, a opowiadacz-histo-tyk miał wielce zaszczytną, wyróżniającą rolę społeczną. Opowiadanie dziejów było istotnym elementem biesiady królewskiej. Do późnej nocy słuchał k^ról Ruandy tych opowieści, popijając wino bananowe. Nie tylko on sam kontrolował dokładność opowieści, byli do tego celu specjalni kontrolerzy, a dobrzy opowiadaczc byli przez króla fory-towani”³⁷. W średniowiecznej Europie, w epoce wysokiego już rozwoju kultury, nadworny histoiyk-pisarz, z reguły duchowny, wyszkolony na utworach starożytnych i kościelnych pisarzy, tworzył dzieła przeznaczone do głośnego wygłaszania dźwięcznie brzmiącą, rytmiczną i rymowaną prozą, nic zaniedbując leż częstego wtrącania wierszy. Niechybnie odczytywał je przed audytorium duchownym, rozumiejącym łacinę; jeśli jednak świeccy dostojni słucha-

³⁷ J. Czekanowski, Feudalne państwa pasterskie afrykańskiego Mię-tktyjczierza, Prag. Socjol. 1961, s. 23 i 59-60. Aulor opowiadał, że jako członek wyprawy naukowej do Afryki w latach 1907-1909 sam brat udziat w takiej biesiadzie.

cze nic znali języka uczonych, to sam autor lub ktoś inny musiał „wykładać” przeczytane partie .językiem pospolitym”. Tak prawdopodobnie i Kosmas przedstawiał księciu Władysławowi i księciu Sobiesławowi oraz ich dworskiemu otoczeniu gotowe rozdziały Kroniki Czechów.

II. KRONIKA

1. JAK. I KIliDY POWSTAWAŁA KRONIKA CZECHÓW

Kronika Czechów jest jedynym znanym dziełem Kosma-sa z Pragi. Sądzono dawniej, że jego pióra jest jeszcze wierszowany Żywot św. Wojciechu, zaczynający się od słów „Quatuor immensi". Wykazano jednak, że Kosmas nic mógł być jego autorem, natomiast znał go i wykorzystał w Kronice niektóre zwroty z tego utworu³⁸.

Kosmas pieczołowicie zbierał materiały do Kroniki. Pilnie szukał źródeł pisanych, zapewne w archiwum katedralnym i książęcym, a także w armarium brzewnowskiego klasztoru, na co wskazują bliskie stosunki z Bogumiłem. Wymienia źródła, których, niestety, nie chciał powtarzać, informujące o przyjęciu chrztu przez Borzywoja i o tym, jak za jego następców rozszerzało się chrześcijaństwo; są to: przywilej dla kościoła morawskiego, opis życia i męczeństwa św. Wacława i epilog dziejów Moraw i Czech (I, 15). Na dalszych kartach dzieła wspomina też o Żywocie lub pasji św. Wojciecha (1,29,30); wewnętrzna krytyka tekstu wskazuje, że kronikarz powtarzał zwroty z Żywota św. Wojciecha pisanego przez Jana Kanapariusza (przyp. 44 do ks. I). W ar-

³³ J. Vilikovsky. Ferstts de passionc S. Adalberti, Sbomik Filoso-fickć fakully Univcrsity Koinenskeho v Bratislave 6, cz. 53 (1929), s. 1-37; autor podaje przegląd dawniejszej literatury.

XXXIV

WSTĘP

ŻYCIORYS THIETMARA    XXXV

Udalrykowi i uwięzienie jego wygnanego brata, Jaromira (VI, 83).

Równocześnie z tymi wydarzeniami 1012 roku Thiet-mar bierze czynny udział w akcji obronnej kraju. Po zdobyciu Lubusza przez Bolesława Chrobrego biskup merse-burski wraz z innymi książętami saskimi trzyma pogotowie wojenne nad Muldą(VI, 81), w październiku zaś tegoż roku pełni w przypadającej na niego kolejności straż w grodzie miśnieńskim (VI, 79). 13 listopada widzimy Thietma-ra w Wolmirstedt u loża umierającej Ludgardy, żony wspomnianego margrabiego Wirinkara (VI, 84), w dwa dni zaś potem na jej pogrzebie w Walbeck. Zakończył Thietmar ten rok pobytem na dworze królewskim w Pólilde podczas świąt Bożego Narodzenia. Jak więc widzimy, kontakty Thietinara z królem były w tym roku bardzo ścisłe i częste.

Równie intensywne były te kontakty w następnym roku 1013, w ciągu którego Henryk II bawił trzy razy w Merse-burgu. Pierwsza część lego roku upłynęła w Niemczech pod znakiem układów pokojowych z Polską. Thietmar był świadkiem pierwszej i ostatniej fazy tych układów, a mianowicie w styczniu, w Allstcdt (VI, 89), gdzie zjawili się posłowie Bolesława Chrobrego, zapowiadając przybycie Mieszka, i w maju, w Merseburgu, gdzie układ doszedł ostatecznie do skutku (VI, 91). Pertraktacje Mieszka i jego hołd lenny odbyły się w Magdeburgu bez udziału Thict-tnara. O samym układzie incrscburskim pisze Thietmar częściowo własnoręcznie, co wskazuje, jak wielką wagę przykładał on do tego wydarzenia. Druga część tego roku stała pod znakiem przygotowań do wyprawy rzymskiej Henryka II. R. IIollzmann³⁴ przypuszcza, iż Thietmar to-

Wslęp do wydania Kroniki, s. XXII.

warzyszył przez jakiś czas swojemu władcy podczas lej wyprawy w obrębie Niemiec, na dowód czego przytacza akt darowizny, który' Henryk II sporządził na rzecz biskupstwa merseburskiego 22 września podczas postoju w Bałg-stedt²⁵.

Ze spraw roku 1014, w których Thietmar brał udział, wymienić możemy dwie tylko: najpierw sprawę zatrzymania Mieszka przez cesarza, w której Henryk II zasięgał rady wszystkich książąt zebranych w listopadzie w Merseburgu. Między nimi był oczywiście Thietmar, który, jak to wynika z jego relacji w Kronice (VII, 12), skłaniał się do opinii arcybiskupa Gerona, iż nic należy odsyłać młodego księcia ojcu bez otrzymania zakładników czy innych gwarancji. Następnie śmierć margrabiego Wirinhara. który zmarł z ran odniesionych przy porwaniu Reiniłdy 11 listopada (VII, 4-7). Thietmar zajął się bardzo gorliwie pogrzebem swojego krewniaka.

W roku 1015 mnożą się znowu kontakty Thietmara z cesarzem. Henryk II bawi w tygodniu wielkanocnym w Merseburgu, następnie udaje się wraz z Thietmarem na samo święto Wielkanocy do Magdeburga (VII, 8), by znowu powrócić do Merseburga, gdzie przebywał do 17 kwietnia. W Magdeburgu zetknął się Thietmar z księciem czeskim Udaliykiem (VII, 8), w Merseburgu był świadkiem wysłania ponownego, trzeciego z kolei wezwania do Bolesława Chrobrego, by stawił się na dworze cesarskim celem wytłumaczenia i poprawy swego postępowania sprzecznego z postanowieniami traktatu merseburskiego (VII, 9). Z powyższego wynika, iż Thietmar był doskonale poinformowany o tych sprawach. 18 maja 1015 roku odbyła się

¹³ M.G. Dipl. H. II, 271.