39597 IMG82 (3)

- dyshormonalność, czyli rozkojar/.cnic wydzielania endokrynncgo owadów, a sza*, gólnic produkcji hormonu metamorfozy - hormonu juwcnilnego.

Podstawa stosowania metod autocydalnych jest możliwość dysponowania dużą lit/K_t żywotnych osobników owadów w warunkach laboratoryjnych. Metoda jest ponadto limitowana specyficznymi cechami genetycznymi i zachowania owadów, w stosunku do których ma być zastosowana. Warunkiem powodzenia radiosterylizacji, czyli napromieniowania owadów (samców) promieniami gamma, jakie uzyskano w USA w zwalczaniu muchówki z rodzaju Callito^a. będącej pasożytem bydła, była m.in. okoliczność jednokrotnej kopulacji osobników oraz niemożliwość rozwoju partenogenctycznego. W ten sposób samice ko-pulujące ze sterylnymi samcami nie kopulowały po raz drugi i składały jaja niczaplodnio-ne. W' leśnictwie metodę tę wypróbowano z pozytywnym eksperymentalnie skutkiem w- odniesieniu do chrabąszcza majowego w Szwajcarii i na Łotwie. Korzystna okolicznością przy zwalczaniu chrabąszcza była możliwość pozyskania w terenie dużej liczby osobników do sterylizacji, jednoczcsność rójki na danym obszarze i jej wyraźna lokalizacja.

Plazmostcrylizacja znalazła dotychczas ograniczone zastosowanie, ule za to z rewelacyjnym wręcz wynikiem. Uzyskana przez krzyżowanie populacji komarów bezpłodność wynikała z nietolerancji plazmatyczncj osobników. Introdukcja obcych samców zdolnych do konkurencji z samcami lokalnymi doprowadziła do ograniczenia lokalnej populacji komarów. Nic stwierdzono, by podobne zjawiska występowały w innych taksonomicznych grupach owadów.

Istotną rolę w ochronie lasu mogłyby odegrać preparaty hormonalne. Do ważniejszych pod tym względem należą hormon juwenilny i hormon linienia produkowane przez gruczoły wewnętrznego wydzielania larw. O ile pierwszy hamuje procesy linienia, to drugi jest ich stymulatorem. Analogi tych związków, tzw. juwenoidy. zastosowane w formie oprysków, powodują silne zakłócenia procesów rozwojowych larw. prowadząc do powstawania dalszych stadiów larwalnych bądź form pośrednich między larwą a poczwarką lub między poczwarką a postacią owada dorosłego. Wzrasta śmiertelność, a owady, które przeżywają, charakteryzują się nieprawidłowo ukształtowanymi organami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Udało się w ten sposób zakłócić rozwój wielu gatunków motyli, m.in. zwójki z.iclonc-czki. kuprów ki rudnicy i piędzika prz.edz.imka. a także larw chrząszczy (np. kornika drukarza; Polskie doświadczenia z zastosowaniem preparatu juwcnilnego firmy Zoecon o nazwie Altosid. Altozor i ZR-777 na różne stadia rozwojowe zwójki sosnóweczki, a zwłaszcza na jaja tego motyla, przyniosły obiecujące rezultaty.

Nic .tcty. wobec stosowania hormonów juwcnilnych wysuwa się istotne zastrzeżenia wyrażające wątpliwość co do ich nieznanego ale i możliwego oddziaływania na inne organizmy Spowodowało to nawet zaniechanie dalszych prób nad wprowadzeniem preparatów zawierających te hormony do praktyki ochrony roślin, w tym także ochrony lasu.

Zastrzeżeń takich nic budzi stosowanie atraktantów, a zwłaszcza feromonów. Atra-ktantami mogą być różnego rodzaju bodźce płynące ze środowiska i rejestrowane przez zmysły owadów, a więc takie czynniki fizyczne i chemiczne, jak promieniowanie świetlne, dźwięki, kształt, barwa, zapach, struktura podłoża i inne. Spośród różnych możliwych atra-kt.nilów do walki z owadami tylko niektóre wyprodukowano i zastosowano. Są to przynęty pokarmowe, syntetyczne alraktanty składania jaj. feromony płciowe (i inhibitory) oraz promieniowanie elektromagnetyczne - światło (omawiane pr/y metodach fizycznych). Zaito-

suwanie alraktanlów ma - ogólnie rzecz biorąc - na celu zwabianie owadów do wyznaczonego atraklanlem punktu i tam ich zniszczenie, zwykle za pomocą insektycydów.

Atraktanty chemiczne, do których należą przede wszystkim kairomony oraz. feromony oddziałujące na receptory zapachowe owadów, znajdują już względnie szerokie zastosowanie w leśnictwie. Kairomony to zapachy emitowane przez rośliny żywiciclskie lub ich osłabione osobniki, a odbierane przez roślinożerne owady. Również, owady drapicż.nc i pasożytnicze są zwabiane zapachem związków chemicznych wydzielanych przez rośliny, na których te żerują. Kairomonami zwabiającymi owady żerujące na drzewach iglastych są często monoterpeny. takie jak np. a-pincn zawarty w żywicy. Ich uaktywnienie jest w praktyce leśnej wywoływane np. nacinaniem pułapek służących do zwalczania szkodników wtórnych, m.in. szcliniaka sosnowca.

Dotychczas wyodrębniono kilka rodzajów feromonów działających w różny sposób. W ochronie lasu największe zastosowanie znajdują feromony płciowe i feromony agrega-cyjne (por. Entomologia leśna ogólna), których syntetyczne analogi są produkowane i sprzedawane przez wiele firm w różnych krajach. Opanowanie techniki wytwarzania syntetycznych feromonów i sporządzanie form użytkowych w postaci nasyconych mmi płytek celulozy, korcczków z gumy lub innych tworzyw pozwoliło na ich szerokie stosowanie.

Feromony są obecnie stosowane w ochronie lasu do:

-    badania zmian liczebności populacji i przebiegu rójki owadów:

-    hamowania rozrodu owadów przez dezorientację samców i utrudnienie odszukiwania samic, które pozostają niczapłodmonc:

-    zwalczania owadów za pomocą pułapek chwytnych różnego typu.

Stosowanie feromonów przyniosło dobre rezultaty m.in. w odniesieniu do komika

drukarza, drwalnika paskowanego, rytownika pospolitego (feromony agregacyjnc /. brudnicy mniszki, strzygoni choinówki. wskaźnicy modrzewianeczki. zwójki sosnóweczki. w \ logo wk i jcdlincczki (feromony płciowe). Zastosowanie w Norwegii feromonu Phcropras w kilkuset tysiącach pułapek rurowych typu Borregaard (rys. 5.6) spowodowało zniszczenie ok. 9.5 mld osobników komika drukarza. W Polsce od końca lat siedemdziesiątych stosuje się z powodzeniem wymieniony feromon produkcji niemieckiej (zawierający cis-sor-bcnol, ipsdienol i mcthylobutenol) w pułapkach rurowych lub ekranowych oraz łączenie z drzewami pułapkowymi. Stosuje się także feromony innych firm np. Ipslurc iprod I SA oraz pułapki własnej produkcji, jak i importowane. Do zwalczania drwalnika pasków .mego służy Linoprax i Trypodor w pułapkach rurowych lub ekranowych, a do zwalczania rytownika pospolitego Chalcopra.s w pułapkach ekranowych.

Feromony płciowe, aczkolwiek stosowane w praktyce leśnej, nic odgrywają takie i roli jak feromony agregacyjnc. Służą przede wszystkim do kontroli liczebności tnoty li. .i w pewnych sytuacjach do ich ograniczania. Są to następujące preparaty feromonowe Disp.i rui (produkcji USA i czeskiej) stosowany wobec brudnicy nieparki w pułapkach klejowy, i bezlcpowyeh. Alrabuol (prod. Rumunia) i Rhyodor Iprod. Polska), nęcące zwoikę sosno weczkę. oraz. feromon produkcji polsko-niemieckiej stosowany do kontroli redukcji lisze!' ności strzygoni choinówki. Feromony - jako środek ochrony lasu - mimo szerokiego sio sowania wymagają dalszego poznania, szczególnie pod względem ich skuteczności W s.-ci kie atraktanty działają bowiem skutecznie, gdy pojaw iają się w środowisku we w law iw ci porze i gdy ich działanie nie jest maskowane innymi bodźcami płynącymi ze środowiska do systemu nerwowego owadów