40107 IMG36 (3)

10 Józefa Bałachowicz

Wykładnię rozumienia edukacji zorientowanej podmiotowo daje definicja zawarta w rekomendacjach B1E - UNESCO po konferencji w 1992 roku. „Edukacja - piszą autorzy Rekomendacji - to realizacja programu ewolucji istoty ludzkiej w toku całego życia z myślą o integralnym rozwoju w zakresie umysłowym, fizycznym, afektywnym, moralnym, duchowym; proces obejmujący nie tylkq przekazywanie wiedzy i umiejętności, szeroko pojętych wartości kultury, lecz także inspirowanie postawy twórczej, otwartej, samodzielności myślenia, zdolności do samokształcenia. To także sprzyjanie integracji jednostki z życiem kulturalnym, społecznym, ekonomicznym określonej wspólnoty, a tym samym przygotowanie dla jej wzbogacania".' Współcześnie człowiek ma prawo domagać się i uzyskiwać od edukacji „(...) pomocy w realizacji indywidualnych celów, pomocy w samorealizacji, w rozwoju własnej osobowości, kształtowaniu własnej podmiotowości według również własnych pragnień, wyobrażeń, motywacji”^{1 2}.

Przyjęcie modelu edukacji podmiotowej, oznacza zdaniem T. Lewowickiego: zwiększenie zakresu praw i realnych możliwości jednostki w relacjach jednostka - edukacja - społeczeństwo - państwo, przy czym te struktury powinny pełnić służebną funkcję wobec jednostki;

-    zwiększenie poprzez edukację praw i możliwości ludzi do dokonywania świadomych wyborów światopoglądowych, własnego rozwoju i strategii życiowych;

-    zapewnienie rzeczywistych możliwości współdecydowania w kreowaniu własnej edukacji;

-    rozwijanie podmiotowych relacji między uczestnikami procesów edukacyjnych, szczególnie między uczniami i nauczycielami, a także ze społecznością lokalną³.

Jak można odczytać te postulaty?

Podmiotowość człowieka, jego podmiotowe „bycie-w-świecie”, kształtowanie podmiotowego bytu człowieka jest centralną kwestią edukacji. W podmiotowym ujęciu celów edukacji człowiek i jego pomyślny rozwój stanowią naczelną wartość. Człowiek jest widziany jako kształtująca się indywidualność, otwarta ku wartościom, nieustannie rozwijająca się i wzbogacająca, która potrafi sterować własnym życiem, dokonywać osobistych wyborów, rozwija swoją strategię życia i twórczą postawę wobec świata. Zadaniem szkoły jest przywrócenie takich wartości, jak: podmiotowe człowieczeństwo, wrażliwość i wyobraźnia, twórcza praca, odpowiedzialność, godne stosunki międzyludzkie, wartość wspólnoty i porozumienia. Generalnie możemy przyjąć, że edukacja podmiotowa służy przede wszystkim jednostce, rozwojowi jej osobowości, rozwijaniu jej kompetencji, zwiększaniu szans życiowych i możliwości wyboru. Nie ma możliwości realizacji założeń edukacji podmiotowej przy dominacji instrumentalnego modelu, opartego na wzorze kształtowania (urabiania) człowieka. Edukacja oparta na paradygmacie podmiotowym zasadza się przede wszystkim na wzorze autokreacji, wsparcia młodego człowieka w budowaniu swojej podmiotowości w relacjach społecznych. Człowiek podmiotowy jest człowiekiem odpowiedzialnym i wolnym, odpowiedzialnym względem siebie i otoczenia społecznego, a cele edukacji powinny być nastawione na „wzajemne współkształtowanie

tych zjawisk". Braki w zakresie podmiotowej edukacji dziecka będą w przyszłości przejawiały się w me-podmiotowych relacjach z otoczeniem przez „dojrzały” podmiot. Najczęściej relacje te opisywane są za pomocą następujących kategorii; alienacja, zniewolenie, podporządkowanie, uprzedmiotowienie, wyuczona bezradność, bezsilność, anomia, izolacja, zewnętrzne usytuowanie kontroli, dezorientacja poznawcza. Nie-podmiotowe ukształtowanie relacji ze światem prowadzi do poczucia obcości i dominacji świata, w którym jednostka nic potrafi być aktywna w wymiarze poznawczym, aksjologicznym i sprawczym. Nie będąc aktywnym, człowiek nie może rozumieć siebie, innych, otaczającego świata, prawidłowości oraz praw mm rządzących, nie może też rozeznać się w sferze znaczeń ewaluatywnych, me potrafi wpływać na bieg zdarzeń i nie wyraża gotowości do bycia odpowiedzialnym za te wpływy.

Podmiotowe ujęcie celów edukacji wymaga wielokierunkowego i całościowego dostrzegania potrzeb rozwojowych młodego człowieka. W związku z tym cele edukacji podmiotowej dziecka należy ujmować jako cele „rdzeniowe” i długofalowe (dalekie i bliskie), kreujące „edukację dla rozwoju", sprzyjającą powiększaniu potencjału umysłowego dziecka i jego autonomii. Inicjatywa, zaangażowanie i uczestnictwo dziecka w sytuacjach edukacyjnych stanowią warunek podstawowy skutecznych działań wychowawczych. Jako cele najistotniejsze dla wychowania dziecka, dla jego całożyciowego rozwoju możemy wskazać: niezależność emocjonalną, wiarę we własne siły, ciekawość poznawczą, podejmowanie działań, kreatywność, rozwój wyobraźni, samodzielności, umiejętność współpracy, komunikacji, potrzebę samodoskonalenia się (kreowania siebie) itd. Wiedza i umiejętności nie stanowią celów edukacji samych w sobie, lecz są podporządkowane celom podmiotowym i służą szeroko pojętemu rozwojowi⁴. Poczucie dziecka bycia podmiotem, refleksja nad działaniem i ocena własnej skuteczności są podstawą budowania przeświadczenia o sobie jako sprawcy odpowiedzialnych czynów w świecie, kreowania siebie, swojej autonomii i swojego miejsca w świecie. W okresie wczesnoszkolnym wspieranie rozwoju autorefleksji i samoregulacji jest treningiem rozwoju podmiotowych relacji w świecie i całej osobowości dziecka⁵. W związku z tym na etapie wczesnej edukacji należy szczególnie zwrócić uwagę na rozwój podmiotowej aktywności dziecka - jego spraw-czości, kompetencji i skuteczności działania, autonomii - samodzielności dokonywania odpowiedzialnych wyborów, podejmowania decyzji zgodnie z przyjętymi celami i standardami, własnymi przeżyciami i osądami, własną motywacją oraz poczucia własnej wartości (poczucia bycia podmiotem) i potrzeby kreowania siebie, umiejętności komunikowania się i współdziałania. Podmiotowa aktywność warunkuje rozwój zasadniczych zdolności i umiejętności dziecka, które są podstawą dalszego pomyślnego uczenia się i kreowania roli ucznia, jak; umiejętność koncentracji na zadaniu, rozwijanie motywacji wewnętrznej, umiejętność oceny własnego wysiłku i wkładu w uczenie się, zarządzanie własnym czasem i tempem uczenia się w klasie, umiejętność dostosowania uwagi i działań do poleceń nauczyciela i pracy z rówieśnikami, rozumienie cudzego punktu widzema przejawiającego się w wypowiedziach i działaniach współuczestników edukacji, pewność siebie i umiejętność prezentacji swojego punktu widzenia, wyjaśniania celu podejmowa-

1

Wojnar, Jedność i różnorodność pedagogiki zwanej ogólną. W: A. Bogaj (red.), Rozwój pedagogiki ogólnej. Inspiracje i ograniczenia kulturowe oraz poznawcze. Warszawa - Kielce 2001, Wydawnictwo IBE, s. 42.

2

^: T. Lewowicki, Przemiany oświaty. Warszawa 1994, Wydawnictwo Akademickie „Żak”.

3

* Tamże, s. 61-63.

4

   J. Bałachowicz, Rozwój podmiotowy dziecka współczesnym wyzwaniem edukacji początkowej. W; J. Bałachowicz, S. Frycie. (red), Język - literatura - wychowanie. Warszawa 2006, Wyd WSP TWP.

5

   K. Obuchowski, Człowiek intencjonalny. Warszawa 1993, Wydawnictwo Naukowe PWN.