42701 shils0

50

skich przybrało znaczne rozmiary. Swój rozwój zawdzięczały one ustanowieniu wolności wyrażania różnorodnych przekonań i upowszechniania opinii o stanie społeczeństwa, tolerowaniu wielości religii. porządkowi prawnemu, zapewniającemu minimum sprawiedliwości wszystkim jednostkom (bez względu na ich status), legalnemu działaniu wielu partii politycznych, mających prawo pozyskiwania szerokich rzesz zwolenników, istnieniu niezależnej prasy, dzienników i czasopism, swobodnie dyskutującej ważne społeczne problemy i krytykującej posunięcia rządu lub zalecenia opozycji, jawności debat przedstawicielskich ciał ustawodawczych, zachowaniu stosunkowo neutralnej administracji i publikacji sprawozdań z dochodzeń specjalnych komisji. W toku tej ewolucji wzrosła rola obywatela jako pełnoprawnego członka społeczeństwa politycznego, ponoszącego odpowiedzialność za społeczeństwo jako całość.

W społeczeństwach obywatelskich istnieje swoisty zestaw centralnych instytucji obywatelskich i obywatelska samoświadomość zbiorowa. Do instytucji tych należą instytucje przedstawicielskie, takie jak szerokie prawa wyborcze, wybierane władze ustawodawcze i wybierane wyższe władze wykonawcze, które wspólnie ustanawiają prawa, oraz mianowane średnie i niższe instancje, które wprowadzają je w życie, a także niezależny wymiar sprawiedliwości, interpretujący i stosujący prawa zarówno wobec rządzących, jak i rządzonych. Szerokie prawa wyborcze pociągają za sobą istnienie partii politycznych. tworzonych w sposób swobodny i uprawnionych do ubiegania się o glosy wyborców, to z kolei pociąga za sobą wolność kształtowania i wyrażania opinii o sprawach obywatelskich, to znaczy

0    centrach i ich stosunkach z peryferiami, oraz wolność powoływania

1    działania organów upowszechniających informacje i opinie. Społe-) czeństwo obywatelskie zakłada i wspiera system ekonomiczny, które-| go główny element stanowi rynek. Respektuje prawa i zobowiązania

jednostek i ciał zbiorowych cieszących się dużą autonomią. Obywatelska zbiorowa samoświadomość społeczeństwa obywatelskiego współistnieje z. a gdy wymaga tego sytuacja, dominuje nad zbiorową samoświadomością licznych, składających się na nie, instytucji, agregatów i grup oraz samoświadomością jednostek.

Po uszczerbku, jakiego doznała jego reputacja w okresie międzywojennym w Europie Zachodniej i w latach trzydziestych w Stanach Zjednoczonych, społeczeństwo obywatelskie zyskało wysoki prestiż.

W czasie od zakończenia drugiej wojny światowej liberalna demokracja i społeczeństwo obywatelskie odzyskały w znacznej mierze swe dobre imię. Na początku tego okresu w intelektualnym i dziennikarskim święcie demokracja liberalna i społeczeństwo obywatelskie musiały dzielić swą wysoką pozycję z ..demokracją totalitarną" czy też ,.demokracją ludową". Czołowi pisarze w końcu lat czterdziestych i w latach pięćdziesiątych nie wahali się przedstawiać i sławić papierowego ideału ..demokracji ludowej” czy też totalitarnej. Stawiano ją na równi z demokracją liberalną i społeczeństwem obywatelskim. W istocie to one powinny się cieszyć z tego partnerskiego sposobu potraktowania.

Wiele przyczyn, w które nie będziemy tu wnikać, złożyło się na to. że totalitarna demokracja jako dobry ustrój społeczny znikła praktycznie z dyskusji intelektualistów, uczonych i publicystów. Dziś ma niewielu zwolenników; nie służy już dziennikarzom i profesorom do przedstawiania demokracji liberalnej i społeczeństwa obywatelskiego w niekorzystnym świetle. Nawet ci mieszczańscy intelektualiści, którzy nie potrafią się wyzbyć głęboko zakorzenionej, długo kultywowanej nienawiści do społeczeństwa mieszczańskiego, nieczęsto ważą się na przedstawianie zalet demokracji totalitarnej.

Rzadko używane w ciągu trzech ostatnich stuleci słowo ,.obywa-telskość", oznaczające cnotę konieczną dla istnienia społeczeństwa obywatelskiego, stopniowo przywrócono do łask: na krótko - tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej, a potem, na stale, od połowy lat pięćdziesiątych. Dziś jest słowem modnym.

Gdy dokonywał się ten proces, kolonialne terytoria w Azji i Afryce zyskały niezależność. Mimo powszechnego podziwu dla rzekomych ekonomicznych sukcesów planowej gospodarki komunistycznej, większość nowo powstałych państw w kolonialnych dotąd krajach przejęła instytucjonalne formy liberalnodemokratycznych społeczeństw obywatelskich. Przez jakiś czas istniały w nich wybory parlamentarne i ciała ustawodawcze, stanowiące prawa w konstytucyjnych ramach, istniały w nich. lub były możliwe, znów - przez jakiś czas. niezależne partie polityczne, walka wyborcza, wolność prasy, wolność stowarzyszeń i składania petycji przedstawicielom władz. Dążyły one do stworzenia pełnego zestawu instytucji liberalno-demokratycznego społeczeństwa lub przejęły go od wycofujących się władz kolonialnych. Nawet gdy skłaniały się ku socjalistycznym i ko-