45583 P5090100

34

wstęp!

VDL. MIEJSCE CHAMA: PRÓBA

ficznym, prowadzonym środkami powieściowymi, jest w Chamie nie.H ustannie naruszana.

Wahnięcie to zaznaczyło się wyraźnie w opiniach recenzentów, ■ Podczas gdy jedni, tak na przykład jak Konopnicka, ulegali - choć nie bez różnych zastrzeżeń — „iluzji bezpośredniości”, inni zarzucali® autorce papierowość postaci, odejście od realizmu. Wspominany Fe-I liks Brodowski uznał Pawła za upostaciowaną ideę,⁴⁸ a Teodor Jeske-Choiński dodawał, że miejsce Chama jest na kazalnicy lub nafl katedrze, a nie w wiejskiej chacie.⁴⁹

Równie dwuznacznie oceniono „ludowość” Chama, tzn. adekwat- | ność opisu do wiejskiej psychologii i mentalności. W Upominku de l dykowanym Orzeszkowej Zdziechowski wypowiadał się z patosem 1 o doskonałym oddaniu przez nią ludowej duchowości. Podobne sta-1 nowisko zajął Pigoń. Zapożyczając formułę Jasnowidzenia” z recen-zji Konopnickiej, dodawał: „W literackim jasnowidzeniu duszy chłop- , skiej Ślimak wyznacza niewzruszalną twardziznę podwalin, Paweł | najstrzelistsze wiązania szczytowe.”⁶⁰

Zycie i literatura

W klasycznym już tekście Powieści ludowe Elizy Orzeszkowej komplementował pisarkę Piotr Chmielowski. Zdaniem krytyka, Orzeszkowa przerosła swoich poprzedników: nie tylko Marię Wirtemberską jako autorkę Powieści wiejskich, Elżbietę Jaraczewskąi Łucję Rauten-strauchową, które w tle swych romansowych narracji malowały wieśniaków, ale także Jana Kantego Gregorowicza i Józefa Ignacego Kraszewskiego. Ten komplement jest oczywiście dwuznaczny; pokazuje, że właściwym polem odniesienia dla powieści jest inna powieść.

W historii recepcji Chama owa dwuznaczność mocno się zaznaczyła. Podczas gdy jedni, jak choćby wspomniany Kotarbiński czy po latach Jarosław Iwaszkiewicz⁶¹, traktowali powieść jako studium psychologiczne z natury (mając na myśli oczywiście naturę Franki, a nie Pawła), inni akcentowali wzory literackie, które ukierunkowywały zainteresowania Orzeszkowej. Stanisław Tarnowski miał za złe pisarce, że uległa modzie (w domyśle naturalistycznej) i poświęciła

⁴⁸    F.G. Brodowski, Oczekiwania i obawy, „Prawda” 1889, nr 17.

⁴⁹    T. Jeske-Choiński, Beletrystyka wiejska, „Niwa” 1889, nr 9.

⁶⁰    St. Pigoń, Uwłaszczenie literackie..., dz. cyt., s. 145.

61    j. Iwaszkiewicz, „Wiadomości Literackie” 1926, nr 18.

powieść postaci mar gir nowski .pisał o wpływu teratury podkreślali p pisarkę powieści fran Lacerteuz braci Gonco Wypada dodać na * szyły także inne nap wcześniej zauważył Pi ki. W ocenie bohaterl sieniami medycznym lub antropologicznym brali górę określeni? kowa łafirynda, Kot? ski; żona-wywłoka, K du na ocenę stopnia ,'j wyrazem pozaprofesj łużeniem niejasnej g

vn. MIEJSC

Krytyka literack zajmuje Cham w pi: początkował tradycj go wynikał logiczny Żmigrodzka akcent stralczyk, biorąc za ] skiej i budowanie r Chama w „krąg nac Wydaje się, że C ścią o miłości, troci

⁶³ St. tkrnowski, „Pi ⁶³ Myślę tu o opiniai sińskiego.

⁵⁴ M. Żmigrodzka, Li 1948. nr 23, 5 2.

IH. Huszcza-Winm krąg tan tworzyły obok i