47077 leksyka055

50 3. Podstawowe elementy opisu leksyko gra Ocznego

50 3. Podstawowe elementy opisu leksyko gra Ocznego

\

•»,

l : J .

i •

4*

jf

robi

.i!

.V

•i

i

i • •

•i

•i’

-i

•i

i.

i'

ł!

.i

i

•i

i

elementowej bez charakterystyki ogólnej, niezależnej od wyrazu brat. Możliwości substytucji rzeczownika obejmują tylko dwa elementy, por. przyrodni brat, przyrodnia siostra, przyrodnie rodzeństwo.

Jeśli przeanalizujemy z kolei zdanie: Janek robi w batona Piotra, możemy dojść do następujących wniosków:

1. Niewątpliwie ciągi Janek i Piotra są elementami klas substytucyjnych niezamkniętych (ich ogólna charakterystyka to: rzeczownik osobowy). Wyrazy te możemy bez przeszkód zastępować innymi, należącymi do tej samej kategorii, por.:

Janek	robi w balonu	Piotra
Marysia		Tomka
Jurek		Marysię
Kowalski		Nowaka
No wak		Ludzi
Uczeń		nauczyciela itd.

Wystarcza to do konstatacji, że wyrazy te reprezentują odrębne jednostki leksykalne.

2. Kontrowersyjny pozostaje status ciągu robi w batona. Próba jego segmentacji pokazuje, że istnieją tu pewne możliwości, por.: w bulona

w konia w jajo w bambuko

Lista dopuszczalnych uzupełnień wydaje się jednak skończona; ponadto nie jest możliwe przypisanie wyrażeniom z prawej kolumny żadnej charakterystyki ogólnej. Mamy zatem do czynienia z klasą zamkniętą, a więc ciąg robi w batona reprezentuje pojedynczą jednostkę leksykalną.

Konsekwencje wyróżnienia tak zdefiniowanej jednostki leksykalnej są następujące:

* Granice jednostki leksykalnej me muszą się pokrywać z granicami wyrazów graficznych; obok jednostek leksykalnych, których granice pokrywają się z wyrazami graficznymi, istnieją wyrazy graficzne będące połączeniem jednostek leksykalnych (np. przymiotniki beznchy, beznogi, bezręki), a także jednostki leksykalne wielowyrazowe.

» Zakres terminu jednostka leksykalna obejmuje część faktów językov/ych, tradycyjnie będących przedmiotem frazeologii; mianowicie tzw. związki frazeologiczne stałe (np. biały kruk, ktoś zbija kogoś z pantaiyku). Status

./

s.

•t

y.

,

• V.

• V

»;

związków łączliwych może być różny, gdyż jest to kategoria o bardzc nieprecyzyjnie zakreślonych cechach (np. przyrodni brat jest jednostką leksykalną). Zagadnieniu zakresu frazeologii więcej uwagi poświęcimy w rozdziale 3.4.6.

Poszczególne segmenty jednostek leksykalnych typu biały kruk o znaczeniu 'rzadki egzemplarz książki’ uznaje się za puste semantycznie. Zdaniem Grochowskiego, ich podobieństwo formalne do jednostek języka biały i kruk jest czysto przypadkowe. Autor odrzuca zatem istnienie motywacji frazeologizmów, która jest często przedmiotem studiów lingwistycznych. Według Grochowskiego, badania takie na gruncie lingwistyki synchronicznej nie mają uzasadnienia.

Istotną cechą jednostki leksykalnej są jej miejsca walencyjne, czyli pozycje, jakie dana jednostka otwiera dla innych jednostek, łączących się z nią w zdania. Dlatego przyjmuje się etykietę jednostek czasownikowych nie w postaci bezokolicznika, ale w 3 os. lp. (gdyż właśnie użycie w tej formie ujawnia pełny schemat zdania), z uwzględnieniem ogólnych charakterystyk rzeczowników uzupełniających zdanie, np.: ktoś_{ robi w bałona kogoś ; ktoś₁ pożycza coś komuś₂; ktoś pluje sobie w brodę, że V_?rael^s.

Tak zdefiniowane jednostki leksykalne podlegają analizie znaczeniowej; mogą się charakteryzować wieloznacznością oraz wchodzić w relacje semantyczne. Na przykład w relację antonimii wchodzą elementy pary: urodzić

się: umrzeć, ale również przyjść na świat: zejść z tego świata.

Ścisła i rygorystyczna definicja jednostki leksykalnej może się z pozoru wydać zbędna; wszak każdy użytkownik języka polskiego bez trudu zakwalifikuje większość tzw. związków frazeologicznych stałych jako jednostki leksykalne właśnie, nie jako połączenia jednostek. Definicja ta okazuje się jednak pomocna wówczas, gdy mamy do czynienia z faktami językowymi o kontrowersyjnym statusie, jak np. tzw. orzeczenia peryfr as tyczne typu nieść pomoc, przychodzić z pomocą (por. np. Bogusławski 1978; Żmigrodzki 2000: 44—58), czy związki terminologiczne, jak czerwone wino, głoska nosowa, klub poselski (por. Bańko 2001: 160—164). W celu rozstrzygnięcia wątpliwości zachodzi wówczas potrzeba sięgnięcia po obiektywne i racjonalne kryteria analizy leksykologicznej. Takich właśnie dostarcza przytoczona definicja.

Dalsze informacje na temat wyróżniania, rozpoznawania i definiowania jednostek leksykalnych można znaleźć m.in. w pracach: Bogusławski 1976, 1987^{1 2}; Grochowski 1982; Bednarek, Grochowski 1993.

1

   Vpract oznacza czasownik w formie czasu przeszłego.

2

   W artykule tym znajduje się m.in. polemika z przedstawioną wyżej, za Grochowskim, interpretacją wyrażenia przyrodni brał jako jednostki leksykalnej.