leksyka056

52 3. Podstawowe elementy opisu leksykograficznego

Odpowiadając na pytanie postawione w tytule tego rozdziałku, należy zatem stwierdzić, iż przedmiotem opisu w słowniku są (przynajmniej powinny być w słowniku zbudowanym zgodnie ze współczesnymi standardami opisu leksykograficznego) właśnie jednostki leksykalne. W leksykografii jednak zakres tego pojęcia nieco różni się od tego, jaki przypisuje mu Grochowski (por. też Burkhanov 1998: 125—126). Za jednostkę leksykalną uznaje się tu ciąg mający pojedynczą interpretację znaczeniową. W związku z tym zamiast jednej jednostki leksykalnej (według Grochowskiego) polisemicznej pojawia się szereg jednostek mających wspólny kształt, każda o jednej (odrębnej) interpretacji znaczeniowej. We wstępie do ISJP napisano, iż słownik ten zawiera 100 tys. jednostek leksykalnych, czyli „wyrazów (wyrażeń) i ich znaczeń”, co świadczy, że autorzy tego dzieła przyjęli właśnie takie rozumienie jednostki leksykalnej. Poszczególne jednostki są objaśniane w ramach większych całości, zwanych hasłami lub artykułami hasłowymi. Zagadnienia związane z układem i organizacją artykułów hasłowych będą tematem dalszej części wykładu.

3.2. Pojęcie makro struktury i mikrostruktury słownika

Przed przystąpieniem do szczegółowych rozważań na temat problemów opisu wyrazów w słownikach pożyteczne będzie wprowadzenie dwóch pojęć o fundamentalnym znaczeniu dla analiz metaleksykograficznych: makrostruk-tury i mikrostruktury słownika.

Makrostruktura słownika to wzajemny układ jego artykułów hasłowych. Jak podano wcześniej, może on być alfabetyczny, gniazdowy lub pojęciowy. Do zagadnień związanych z makrostrukturą należą również problemy hasło-wania, tzn. różnych typów haseł, obecnych w słowniku, także decyzje, czy określone fakty językowe odnotowywać w postaci haseł odrębnych (samodzielnych), czy podhaseł włączanych w obręb innych haseł.

Mikrostruktura słownika to wewnętrzna struktura artykułu hasłowego, a więc wyodrębnienie jego obowiązkowych składników (mogą one być różne w zależności od typu opisywanych faktów językowych), określenie ich kolejności i sposobu realizacji.

Za artykuł hasłowy, inaczej hasło, uznamy pojedynczą, wyodrębnioną graficznie jednostkę opisu słownikowego, rozpoczynającą się od wyrazu hasłowego i stanowiącą sekwencję ściśle określonych elementów. Słownik to właśnii zbiór artykułów hasłowych, ułożonych w określonym porządku.

W dojrzałych projektach leksykograficznych zarówno makro-, jak i mikro struktura słownika powinny zostać określone już na etapie prac przygotowawczych, a następnie przedstawione redaktorom w postaci instrukcji, będące swego rodzaju ciągiem „rubryk” do wypełnienia. W nowoczesnych słownikach, przygotowywanych metodą komputerową, instrukcja taka ‘przyjmuje postać tabeli z polami, które autorzy opisów mają obowiązkowo wypełnić. Następnie przy użyciu specjalnie przygotowanego programu komputerowego można automatycznie generować gotowe artykuły hasłowe, nawet z elementami odpowiedniego formatowania (krój, rozmiar czcionki itp.).

W kolejnych rozdziałach przedstawimy podstawowe problemy związane z makro- i mikrostrukturą słownika, na przykładzie słowników ogólnych języka polskiego.

3.3. Makrostruktura słownika

i czynniki wpływające na jej kształt

3.3.1. Układ haseł

Podstawowym elementem makrostruktury jest układ artykułów hasłowych. Jak już podano w rozdziale 2.2., wyróżniamy:

1.    Słowniki alfabetyczne:

a)    a fronte — w kolejności początkowych liter wyrazu hasłowego;

b)    a tergo — w kolejności końcowych liter wyrazu hasłowego — układ pozwalający odkryć np. prawidłowości dotyczące występowania sufiksów słowotwórczych;

2.    Słowniki niealfabetyczne:

a)    gniazdowe — jednostką opisu jest gniazdo zawierające jednostki leksykalne powiązane ze sobą formalnie lub znaczeniowo; układ gniazd jest alfabetyczny;

b)    pojęciowe (tematyczne, ideo graficzne) — w których „hasła są ułożone według ich semantycznych właściwości, w ramach ogólniejszego schematu klasyfikacyjnego” (por. Burkhanov 1999); schemat ten ma charakter hierarchiczny i może obejmować całość lub część słownictwa danego języka.