leksyka054

48 3. Podstawowe elementy opisu leksykograficznego

objaśnionych w tym rozdziale, tylko leksem jest przedmiotem zainteresowania leksykologii, przede wszystkim ze względu na jego stronę znaczeniową (od relacji między leksemem a jego tekstowymi reprezentacjami leksykologia abstrahuje).

W leksykografii, a także leksykologii i semantyce ostatnich lat do powszechnego użycia wszedł jeszcze jeden termin, mianowicie jednostka leksykalna. Wcześniej definiowaliśmy leksem jako jednostkę systemu słownikowego języka, posiadającą znaczenie leksykalne. Kłopot z używaniem tego terminu wiąże się jednak z faktem, iz jest on kojarzony z wyrazem, a więc z jednostką formalnie prostą, jednosegmentową. Tymczasem już pobieżna obserwacja wskazuje, że w systemie słownikowym istnieją całe ciągi, złożone z wielu wyrazów tekstowych, które powinny być na gruncie leksykologii traktowane jak pojedyncze leksemy ze względu na to, że mają charakterystykę znaczeniową tylko jako całość. Całości te bywają w różnych dyscyplinach lingwistycznych nazywane idiomami lub związkami frazeologicznymi (stałymi), a o ich analogii do leksemów może świadczyć choćby fakt, że przy akwizycji języka obcego wymagają one opanowania jako całości, wraz z ekwiwalentem w języku rodzimym, który może być pod względem formalnym jednostką prostą bądź złożoną. Ponieważ różnica formalnej struktury jednostek nie jest dla leksykologii ważna, znajduje uzasadnienie postulat utworzenia terminu, który objąłby swym zakresem cały zbiór elementów systemu słownikowego, bez względu na ich postać formalną. Terminem, który —jak się zdaje — przyjął się w komunikacji naukowej, jest jednostka leksykalna. Niewątpliwą zaletą tego określenia jest jego prostota; nazwa, która sama wskazuje na to, do czego się odnosi. Jednostka leksykalna to po prostu pojedynczy element systemu słownikowego.

Oczywiście, jako termin naukowy, jednostka leksykalna musi mieć precyzyjną definicję sformułowaną według rygorystycznych zasad, do której można by się odwołać w przypadkach wątpliwych, aby ocenić, czy badany ciąg reprezentuje pojedynczą jednostkę leksykalną, czy też jest połączeniem kilku jednostek. Ideę jednostki leksykalnej (jednostki języka) wprowadził do polskiego językoznawstwa A. Bogusławski (1976), jednak najbardziej rozpowszechniona definicja tego pojęcia pochodzi od M. Grochowskiego (1982: 28):

Jednostka leksykalna to ciąg elementów diakrytycznych mający znaczenie globalne, czyli ciąg niepodzielny semantycznie na takie podciągi znaczące, które byłyby elementami klas substytucyjnych niezamkniętych.

Poszczególne elementy tej definicji wymagają objaśnienia. Tak więc przez ciąg elementów diakrytycznych należy rozumieć (w języku pisanym) dowolny układ liter; przez znaczenie globalne — znaczenie owego ciągu jako całości.

Klasa substytucyjna to klasa, której elementy podlegają operacji wzajemnego zastępowania. Klasa zamknięta to zbiór elementów, którym nie da się przypisać żadnej charakterystyki ogólnej, można tylko je wyliczyć. Klasa nieza-mknięta to taki zbiór, którego elementy można scharakteryzować przy użyciu jakiegoś ogólniejszego określenia.

Działanie tej definicji rozpatrzymy na kilku przykładach, pochodzących od samego autora. Jeśli zastosujemy ją do ciągu wysoki dom, zaobserwujemy, że:

1.    Można go podzielić na dwa segmenty znaczące: 1) wysoki; 2) dom.

2.    Oba elementy reprezentują klasy o charakterystyce ogólnej, a więc nie-zamknięte:

wysoki — przymiotnik nazywający cechę obiektu materialnego; dom — rzeczownik nazywający obiekt materialny.

3. Możliwa jest praktycznie nieograniczona wymienność elementów w obrębie klas. Na przykład w pozycji 2. może się znaleźć każdy rzeczownik¹ nazywający przedmiot materialny, por. np.:

wysoki	dom budynek
	most
wysoka	wieża
	szafa
	góra
	itd.

Opozycja wysoki: wysoka jest opozycją morfologiczną i dla rozważań leksy-kologicznych jest nieistotna.

Również przymiotnik wysoki może się wymieniać z innymi, mającymi tę samą kategorię ogólną, np.:

wysoki    dom

niski

mały

duży

murowany

czerwony

itp-

Przeciwnie zachowuje się ciąg przyrodni brat. Jeśli podzielić go na dwa segmenty: przyrodni i brat, okaże się, że segment pierwszy należy do klasy jedno-

1

Twierdzenie to nie jest w pełni prawdziwe. Istnieją bowiem ograniczenia łączliwości przymiotników z konkretnymi rzeczownikami, których jednak w tym ogólnym modelowaniu nie bierze się pod uwagę.