35811 leksyka053

46 3. Podstawowe elementy opisu leksykograficznego

formą czasu przyszłego czasownika; albo też z założenia, iż papierosa i papierosem są różnymi formami fleksyjnymi tego samego wyrazu papieros. Odpowiedź c) wynikałaby z uwzględnienia obu poprzednio podanych warunków jednocześnie.

Wielość dopuszczalnych odpowiedzi na postawione pytanie (i możliwości podziału cytowanego zdania na wyrazy) wiąże się z tym, że odpowiadając, za każdym razem używamy terminu wyraz w nieco innym znaczeniu. Aby zapobiec takim nieporozumieniom, współczesna lingwistyka przyjmuje następujące rozumienia terminu wyraz:

•    Wyraz graficzny (grafemiczny, ortograficzny) — ciąg liter między dwiema spacjami. Cytowane zdanie będzie się zatem składać z sześciu wyrazów graficznych.

•    Wyraz fonologiczny — rozumiany jako pojedynczy zestrój akcentowy. W naszym przykładzie wyrazów takich jest pięć:

[Jan] [będzie] [palii] [papierosa] [za papierosem]

Ciąg za papierosem będzie stanowił jeden zestrój akcentowy, gdyż przyimki nie są samodzielne akcentowo i tworzą pod względem akcentowym całość z wyrazem następującym.

•    Wyraz tekstowy — to najmniejszy segment tekstu, taki że jego pozycja jest zmienna w stosunku do innych elementów tego tekstu, możliwe jest wstawienie trzeciego wyrazu między dwa sąsiadujące wyrazy tekstowe. Zakres pojęcia wyraz tekstowy w zasadzie pokrywa się z zakresem pojęcia wyraz graficzny, występują jednak drobne różnice. Przykładowo za pojedyncze wyrazy tekstowe należałoby uznać ciągi: po francusku, po dobremu, z angielska, za młodu, oraz nazwy własne typu Gorzów Wielkopolski, złożone z dwóch wyrazów graficznych¹. W omawianym przykładzie mamy sześć wyrazów tekstowych, podział pokrywa się z podziałem na wyrazy graficzne.

•    Wyraz gramatyczny — ciąg odpowiadający pojedynczej formie gramatycznej. W języku polskim występują formy gramatyczne proste (będące jednym wyrazem tekstowym), ale też złożone, które składają się z dwóch wyrazów tekstowych. Na przykład ciąg będzie palii jest złożoną formą gramatyczną czasu przyszłego; w ramach opozycji morfologicznej względem kategorii czasu „wymienia się” z formami będącymi pojedynczymi wyrazami tekstowymi: pali — palii — będzie palii. W omawianym przykładzie występuje zatem pięć wyrazów gramatycznych:

[Jart] [będzie palii] [papierosa] [za] [papierosemj

¹ Procedura wyodrębniania wyrazów tekstowych i definiowania ich właściwości jest szczegółowo przedstawiona np. w GWJP 1998: 36—38, zob. też W. Miodunka 1989: 59—68.

Kolejne rozumienie jest związane z pojęciem leksemu, które pojawiało si we wcześniejszym wywodzie już kilkakrotnie.

Leksem to wyraz rozumiany jako jednostka systemu językowego, a ni< tekstu. Jest to jednostka abstrakcyjna, element językowy, na który składa si< określone znaczenie leksykalne oraz zespół określonych funkcji gramatycz nych, a także zespół form językowych, za których pośrednictwem może się oi przejawiać w tekstach (por. Laskowski 1991 a). Leksemy, które mogą by< w tekstach reprezentowane tylko przez jedną formę, nazywamy nieodmiennymi, te, które mogą być reprezentowane przez wiele form — odmiennymi Na przykład leksem PAPIEROS może być w tekstach reprezentowany prze; następujący zbiór wyrazów gramatycznych:

papieros M. lp. papierosa D. lp. papierosowi C. lp. papierosa B. Ip. papierosem N. lp. papierosie Ms. lp. papierosie W. lp.

papierosy M. Im. papierosów D. Im. papierosom C. Im. papierosy B. Im. papierosami N. Im. papierosach Ms. Im papierosy W. Im.

Ciąg oznaczony wersalikami jest tzw. etykietą leksemu i nie należy go utożsamiać z żadną z jego form gramatycznych. Wybór określonego ciągu na etykietę jest kwestią konwencji; w językoznawstwie polskim zwyczajowo jako etykiet leksemów rzeczownikowych używa się ciągów tożsamych z formą mianownika lp., dla czasowników — z formą bezokolicznika, dla przymiotników — mianownika lp. rodzaju męskiego. W wypadku leksemów nieodmiennych nie ma kłopotu z wyborem etykiet, gdyż, jak zaznaczyliśmy, istnieje tylko jedna reprezentacja tekstowa.

W związku z tym, w cytowanym przykładzie użyto czterech leksemów, a mianowicie: JAN, PALIĆ, PAPIEROS, ZA. Leksem JAN jest reprezentowany przez formę M. lp., leksem PALIĆ przez formę 3 os. lp. r.m. czasu przyszłego, leksem PAPIEROS użyty został dwukrotnie — w formie B. lp. i N. lp. Leksem przyimkowy ZA jest reprezentowany przez swą jedyną formę tekstową za, która nie posiada charakterystyki fleksyjnej^{1 2}. Problem definicji leksemu i stosunku między leksemem a jego reprezentacjami tekstowymi stanowi domenę analizy morfologicznej. Jego obecność w tym miejscu jest spowodowana potrzebą zapoznania czytelnika z terminologią, stosowaną również w analizach leksykologicznych i leksykograficznychL Spośród wszystkich pojęć,

1

   Dalszych informacji na ten temat można szukać w GWJP 1998: 42 —52; Bobrowski 1995: 72—73, 77—80.

2

   Nie przedstawiliśmy Lu wszystkich sposobów rozumienia pojęcia wyraz, np. w lingwistyce komputerowej. Informacje o nich można zaleźć w pracach Bień, Sal on i 1982; Bień 2001.