48190 P1240334

48

aałe si* to nm pmlotit IV i V EB, * ak pokazuje sekwencja dobrze litowanych zespołów niesie c ki eh. Gros rozwiniętych pod względem forsy zapinek Z elementem sisęczkowatyn da się poprawnie przyporządkować wczesnemu V SR. Takie datowanie potwierdzają również cztery skarby polskie. Epigonalnym derywatea byłyby egzemplarze z tarczkami spiralnymi, które znamy z kilkunastu stanowisk pomorskiej strefy oobrzeżowej (na wschodzie po Kartuzy), w en lej szyn stopniu z terenu Ziemi Ludu sklej 1 wyjątkowo Wielkopolski. a które datuje-się już na HaC (VI EB)⁸⁸.

Z cen truś środkowołabsklego forma zapinek omawianej odmiany przeniknęła w głąb terytorium kultury łużyckiej wzdłuż dwóch kierunków:    południo

wego - na Łużyce 1 północno-wschodniego - ku Pomorzu, gdzie uległa transformacjom i osiągnęła końcowe stadium rozwojowe. Zaliczenie zapinek przez badaczy niemieckich, a także przez Kostrzewskiego, do typu nordyjakiego ( „germańskiego")⁸⁹można podtrzyma; jedynie w sensie genetycznym, przy odniesieniu do antenatów.

Forma wyjątkowa

Stanowi ją zachowana fragmentarycznie zapinka płytowa ze skarbu z Komorze, woj. koszalińskie (zest. 25). a konkretnie tarczka owalna, płasko-

-    wypukła, obwiedziona trzema żeberkami przykrawędnyml, zdobiona rzadko

spotykaną dekoracją w postaci dziesięciu plastycznych kółek koncentrycznych z zaznaczonymi środkami w partii brzegowej oraz takiego samego elementu umieszczonego centralnie. Według E. Sprockhoffa^⁰ tarczka    Jest

trybowana, a dekorację wykonano za pomocą sztancy. Technologia wyróżniałaby więc omawiany okaz w grupie pokrewnych fora, notowanych w    luźnym

rozrzucie na terenie północnych i środkowych Niemiec. Egzemplarz pomorski aa stosunkowo najbliższe analogie w okazach z Gross tJratow, Kr. Waren

04

oraz Buendorf, Kr. Lftneburg •

Niewątpliwym pierwowzorem analizowanych zapinek są wczesne    zapinki

płytowe z IV EB. mające niekiedy podobną ornamentykę, wykonaną wszakże metodą rycia.

z * z

V schyłkowobmzowych zespołach z ziem polskich asocjacja scharakteryzowanych wyżej jednostek klasyfikacyjnych przedstawiają ąie następująco:

-    odmiana z gładkimi tarczkami i odmiana z ornamentem    podkowiastym

-    5 przypadków,

-    odmiana z ornamentem podkowiastym i forsa wyjątkowa - 1 przypadek.

^M«prockhoff *1932. tabl. 28 foapo); 1937.    38,87 ,£8. mapa 18* 1956,

t.I. 8.2'H, 215* Oldeb-erg 1933, •• 161, ryc. 153 • (.mapa).

^Kostrzswski 1958, s. 139-^Sprockhoff 1936, t. I, s. 222.

^Sprockhoff 1956, t. II, tabl. 51:4, 8,

Fakty te w powiązaniu z uwagami sformułowanymi oddzielnie dla poszczególnych odmian upoważniają do stwierdzenia, ta popularność zapinek płytowych lokuje się w Jednym horyzoncie chronologicznym, przypadającym nd wczesny V EB. Wspólnym mianownikiem są prototypowa starsze zapinki typu nordyJakiego z IY EB. Pomorze Zachodnie i Środkowe wraz z Ziemią WkrzaA-ską należą do tego samego kręgu formalnego, rozwijającego się w pasie buforowym (Zwischenland) pomiędzy północnoniemiecką kulturą pól popielnicowych a kulturą Łużycką. Miejscowa wytwórczość uwzględnia stare wzory nordyjskie, wprowadzając Jednocześnie współczesne modelunki, m.in. z inspiracji kultur pól popielnicowych. Z kulturą nordyjską wąsko rozumianą brak ściślejszy oh związków; ziemia skandynawskie są tak samo uzależniona od centrów północnoniemieckich Jak ziarnie polskie.

Jednoznaczne określenie użyteczności zapinek płytowych nie Jest łatwe. Stwierdzić można zasadnie, że te na ogół okazała, charakteryzujące się dużym walorem estetycznym 1 dobrym poziomem wykonawstwa ozdoby były notorycznie przedmiotem deponowania, o czym świadczy    ich

prawie wyłączne pochodzenie ze skarbów. 0 szczególniejszej wartości decydować musiały takie czynniki Jak: oryginalna, .importowana* forma, wysoki poziom wymaganej przy ich wytwarzaniu technologii, tudzież niemałe chłonność surowcowa. V wyjaśnianiu użyteczności bezpośredniej    zapinek

płytowych, wbrew pojawiającym się w literaturze lakonicznym sądom bazującym na .oczywistości", natrafiamy na spore trudności. Nie wydaje się słuszne twierdzenie, że okazy płytowe służyły do spinania odzieży (domyślnie - odzieży wierzchniej w typie, powiedzmy, opończy). Przeciwko takiemu zastosowaniu przemawiają dość niskie parametry utylitarne, do których zaliczyć trzeba znaczną wielkość ozdób (średnia długość.- około 20 cm, ekstremalne długości - 27 cm, wyjątkowo aż 64 cm), niemały ciężar (dwa małe okazy z Bienic, o długośoi około 15 cm, ważą 179 i 194 g), słabość konstrukcyjna (łamliwość), a wreszcie nieporęczność urządzać służących do mocowania ozdoby (długa, gruba szpila, z najczęściej dużą główką, luźno zwisająca na kabłąku i tym samym poruszająca się w różnych płaszczyznach; guzowaty ogranicznik dla końcówki szpili, niedostatecznie    Ją

unieruchamiający, umieszczony w dodatku niepraktycznie na górnej powierzchni tarczki)* Łatwo sobie wyobrazić, te znacznie lepszy w użyciu byłby ogranicznik pochewkowaty, zlokalizowany na spodzia tarczki.

Szukając wskazówek na temat sposobu noszenia zapinek sięgnijmy z konieczności do ikonografii naczyniowej kultury wschodniopomorskiej, posługując się metodą retrogresywną. Zaledwie na kilku popielnicach    twarzowych można odnaleźć niewątpliwe rysunki zapinek, a rospoanać    wśród

ni oh w sposób pewny tylko okazy krzyżowa tt typu tłukomskiego (naczynia z Sośnicy, woj. kaliskie i Zakrzówka, woj. bydgoskie) datowane na JteD (wg J. Kruka V-IV w. p.n.e.), będąca kontynuacją wcześniejszych map inek    oku

larowa tych⁹². Zważywszy daleko posunięty realizm przedstawień figural-

^9ć K r u k 1969, s. 103, 113. 116| t k e r b a k 1971, e. 162.