52264 img019 (11)

4. KATEGORIE: ŚWIAT I JĘZYK

4.1. KLASYCZNE TEORIE KATEGORII

Od czasów Arystotelesa proces kategoryzacji defiJ niuje się w oparciu o założenie, że kategorie tworzone f przez ludzki umysł odpowiadaj ^kategoriom istniejącym § w otaczającym nas świecie. Klasyczna (tj. wywodząca f się od Arystotelesa) teoria kategorii zakłada niezmien-t ność i ostrość granic między poszczególnymi kategoria-! mi, wewnętrzną definiowalność kategorii oraz binar-1 ność cech definicyjnych. Oznacza to, że raz ustalone ) kategorie pozostają niezmienne, ponieważ definiuje się t je przez podanie zbiorów cech dystynktywnych (odróż-Jj mających jedne kategorie od innych), trwale przysługujących elementom należącym do danej kategorii. Ka-I tegorie są więc definiowalne wewnętrznie, to znaczył bez odwoływania się do kontekstu), ponieważ kontekst! nie ma wpływu na ustalanie granic między nimi. Wa-ranki przynależności elementów do poszczególnych ka-1 tegorii definiuje się jako konieczne i wystarczające,! a samą przynależność elementów do kategorii określają logiczne zasady sprzeczności i wyłączonego środka: nie można jednocześnie być i nie być elementem danej kategorii, trzeba natomiast albo nim być, albo nie być.

Wzajemne relacje między, kategoriami regulują® ^twierdzenia rachunku zbiorów-1 tak na przykład zbiór trójkątów równokątnych jest zakresowo równy zbiorowi trójkątów równobocznych, ponieważ każdy element jed-i nego z tych zbiorów jest równocześnie elementem drugiego. Zbiór przedmiotów nazywanych „meblami” powstaje jako suma zbiorów krzeseł, stołów, biurek, łóżek etc. Zbiór krzeseł natomiast zawiera się w zbiorze mebli, zaś zbiór krzeseł wyściełanych zawiera wszystkie elementy (i tylko te elementy!), które należą jednocześnie | do zbioru krzeseł i do zbioru przedmiotów definiowanych jako „wyściełane”.

Wszystkie przedmioty uznane za elementy należące do danej kategorii mają w jej obrębie taki sam status: nie można w sposób sensowny mówić o elementach „lepszych”i „gorszych”. Przedmiot zaklasyfikowany jako „drzewo” pozostaje drzewem i nie może zostać uznany za co innego (nie-drzewo). A ponieważ kategoryzacji dokonuje się, przechodząc po kolei pełną listę cech definicyjnych, musi on mieć wszystkie konieczne cechy, które składają się na „bycie drzewem”. Decydując się na przyżnanie danemu przedmiotowi statusu drzewa, przyznajemy jednocześnie, że jest on „drzewem” w takim samym stopniu, jak wszystkie inne elementy, które zostały wcześniej włączone do tej kategorii. Przynależność do danej kategorii jest więc zdefiniowana przez /'podanie warunków koniecznych i wystarczających)

‘^v Arystotelesowska teoria kategorii jest odbiciem przemożnego dążenia ludzkiego umysłu do uporządkowania otaczającego nas świata. Obiektywizm leżący u jej podstaw daje człowiekowi uspokajającą pewność, że porządkowanie świata, które dokonuje się w procesie kategoryzacji, jest odbiciem procesów myślowych, gładko biegnących prostymi ścieżkami wyznaczonymi przez aksjomaty i twierdzenia logiki formalnej.

W rzeczywistości jednak większość zjawisk zachodzących w otaczającym nas świecie — od temperatury powietrza za oknem po temperaturę ludzkich uczuć, od bierności ludzkich zachowań po bierność struktur gramatycznych — ma charakter skalarny. Językowe etykietki określające kategorie rzekomo antonimiczne (a zatem nawzajem się wykluczające) bywają złudne: duży kot (jak na kota) okazuje się bardzo mały, jeśli go porównać ze słoniem. Przede wszystkim zaś kategorie poznawcze tworzone przez ludzki umysł z reguły nie pokrywają się z „prawdziwymi” kategoriami ota-

39