53143 Obraz5 (19)

(5)    różne były wzorce piękna: uniwersalny ideał estetyczny lub ruch jako atrybut życia;

(6)    wreszcie odmienne poetyki: cmocjonalno-sensualncj harmonii i zwartej konstrukcji lub napięć v*KSpresyjnych; deformacji, fantastyki.

W powyższych alternatywach ujęto z grubsza skalę wyborów między "romanly-eziiością" jako późną inkarnacją sentymentalizmu a tożsamym romantyzmem. Opierając się na tradycjach poetyki klasycystycznej, Brodziński zapewniał swemu programowi szerszy zakres teoretyczny i pełniejszy kształt; Mochnacki skupiał się na problematyce ogólnoestelycznej i z trudem, aczkolwiek sukcesywnie, wypracowywał kategorie swej "estetyki praktycznej". Tc braki nie miały zasadniczego znaczenia, bowiem krytyk mógł prowadzić dialog na poziomie podstawowych zasad romantycznego światopoglądu z wybitnymi talentami młodej poezji: z Mickiewiczem, Malczewskim, Goszczyńskim.

4

Postulat naczelny, jaki wysunął Brodziński w swym manifeście krytycznym, to narodowy charakter poezji. Oznaczało to, że poezja winna odzwierciedlać charaktci narodowy zgodnie z wzorami polskiej tradycji historycznej. Opis narodowych przymiotów rozpada się na dwie części według zasady stratyfikacji społecznej. Autor widz szlachtę jako karne rycerstwo i rządnych gospodarzy, stan ludzi przywiązanych do roli do ojcayzny i tronu, religijnych bez fanatyzmu. W ludzie polskim — śladem Szymono wica, Zimorowica i innych sielankopisarzy - "widzimy łagodność obyczajów, cierpliwoś i miłą Wesołość, [...] ich zabobony i obrządki piękniejszymi są niżeli innych północnyd narodów, [...] przyszłość w piękniejszej sobie postaci wystawiali, a o strasznych duchact jakich pełno widzimy w imaginacji germańskich ludów, śladu dostrzec nie można w po ezji naszej ani też widzimy śladów zabójstwa i srogości w naszym narodzie, któryć sobie inne pamięć w pieśniach podają, opiewają tylko wojenne przygody lub rodzinn uczucia"¹¹². Gdzie indziej definiuje Brodziński patriotyzm i uczucia narodowe. "Miłoś ojczyzny [...] oznacza przywiązanie albo do ziemi, albo do osób, z którymi żyjemy, alb. do rządu, pod którego tarczą swobód i opieki używamy. Miłość narodowości jes przywiązaniem do zwyczajów i obyczajów, jakieśmy od ojców naszych w młodości po wzięli. Nie każdy przecież, kto kocha swe przywileje i wysokie piastuje urzędy, jes dlatego kochającym ojczyznę, tak jak nie każdy, kto trwa w nagannych przesądad i nałogach, rozsądnym jest miłośnikiem narodowości"¹¹³.

Jak kwestia narodowa należy organicznie do systemu myślowego Brodzińskie# w szczególności myśli krytycznoliterackiej, tak jego program poezji narodowej wybief poza literackie implikacje. Należy bowiem rozpatrywać ten program na tle proces historycznego, w perspektywie rozwoju świadomości narodowej i przemian społeczno -kulturowych. U Brodzińskiego dochodzi do głosu zjawisko, które Marceli Hendelsnu nazywał "fazą przygotowawczą" tendencji narodowościowych. Pogłębienie wrażliwo^ uczuciowej, idcalizacja ludu i wysublimowany humanitaryzm, utożsamianie ideału nn« dowego z "ideałem powszechności ogólnoludzkiej" — to są podstawowe cechy owej fa* wstępnej^{1 u}.

Dla wieku XVIII znamienny był "patriotyzm państwowy"; identyfikacja z państw** rozumianym w kategoriach siły i przywileju, poprzedzała identyfikację właściwą wsp® notom narodowym. Narodowość będzie uświadomieniem i głęboką internalizacją wk

zbiorowej w oparciu o wspólny język, rcligię, kulturę, przeszłość historyczną i, zazwyczaj, wspólne terytorium. Kształtuje się więc na poziomic świadomości zbiorowej, ważną zaś rolę odgrywa tu kultura. Sama przy tym ulega ona przemianom: zyskuje cechy demokratyczne i stopniowo wypełnia całą przestrzeń życia narodowego. "Ludowość staje się punkiem wyjścia i istotą tworzącej się kultury. A ta ludowość może wówczas nie być identyczna z ideologią państwową [...]"^ns.

Myślenic polskiego "apostoła narodowości", jak słusznie nazwano Brodzińskiego¹¹⁶, nie było bynajmniej wolne od antynomii. Sprzeczności te nic są widoczne od pierwszego wejrzenia. Pisarzowi udało się wypracować konkretny projekt kultury ogólnonarodowej dzięki sprowadzeniu do wspólnego mianownika szlacheckiej i ludowej tradycji polskiej kultury. Najpierw - wspólne są psycho- i moralno-charaktcrologiczne przesłanki obu tradycji, ponieważ szlachta i lud odznaczają się, w opisie Brodzińskiego, podobnymi kwalifikacjami duchowymi, choćby nawet odmiennie przejawianymi ze względów socjo--historycznych. Obie tradycje na równi wytrzymują próbę humanitaryzmu, obu wreszcie podstawą stylową jest starożytna klasyczność.

Tc ustalenia służą Brodzińskiemu, gdy podejmuje analizę poezji współczesnej licząc od czasów Stanisława Augusta¹¹⁷. Na elitarny klasycyzm patrzy krytyk z perspektywy ludowej, zaczem skrajnemu konwencjonalizmowi, fałszywemu gestowi, patosowi kultury "polerownej" przeciwstawia naturalność i prostotę. Poezję ludu, o czym była tu mowa, ogląda natomiast ze stanowiska hellenistycznego klasycyzmu. Jego hasło "pośredniej drogi" wynika właśnie z tej podwójnej percepcji. Zawartość kompromisowej koncepcji można rozumieć jako postulat połączenia narodowej treści z klasyczną - także historycznie narodową - formą. Treść oznacza tu więcej niż tematykę, bo również obejmuje ton emocjonalny i lokalny koloryt. Taki model poezji - bodaj w celu polemicznym, dla jaśniejszego odróżnienia go od klasycyzmu francuskiej proweniencji - nazywa Brodziński w pewnym miejscu romanlycznością. "Romantyczność z nazwiska swojego jest dawną poezją ludów germańskich i łacińskich, sama przez się bez formy, dlatego czerpać z niej, jak Niemcy, nie możem, bo inny charakter i stosunki były naszego narodu, bo sam nasz język wcale od obudwu jest różny. Ale nazwijmy [...J romantyczność malowaniem uczuć według narodowości, religii i nowych ludzi stosunków, a to niemiłe naszym literatom słowo już u nas wspominane nic będzie, a pod nazwiskiem narodowości zmieni się w przyjemne uczucie"¹¹*.

Oto właśnie sposobność, by rozpatrzyć wspomniane antynomie myśli Brodzińskiego.

Myśliciel ugruntowuje narodowość na tradycji, która w jego wykładzie posiada wszelkie zalety pnidci narodowej, ale nic wiadomo, w jaki sposób miałaby się ona stać fundamentem twórczego rozwoju narodu. Nie należy, jak czytaliśmy, hołdować tradycji fanatycznie, trzeba zważać na realia epoki oświeconej. Brodziński nie odpowiada na pytanie o żywotność historycznych form życia narodowego w horyzoncie nowej cywilizacji. Pozostaje bowiem tradycjonalistą w sferze pojęć społeczno-politycznych. Wyznaje bezkrytyczny fizjokratyzm zarówno w początkach Królestwa Polskiego, jak w okresie przemian gospodarczych Druckiego-Lubeckicgo^l,,. Wobec aspiracji politycznych nowych kręgów społeczeństwa, wobec zjawisk konspiracji, zajmuje spontaniczną pozycję legalistyczną. Trzeba podkreślić, że czyni to spontanicznie, jako że dziedzinę polityki w swej publicystyce starannie omija. Jednakże dla klasycystów związanych z rządem - co zaświadczył Koźmian¹²⁰ - pozostawał legalistą i moderatorem zapalnej młodzieży. Z powyższych przyczyn tradycja staje się u Brodzińskiego kategorią naro-