Obraz6 (17)

dową, lecz pozapolityczną, retrospektywnym projektem moralnym i estetycznym. Narodowość zaś - jako postulat wychowawczy i artystyczny - znajduje podłoże w swoistym sentymencie, w nostalgii za przeszłością, a nie w aktywnym doświadczeniu czasu teraźniejszego.

Brodzińskiego ideologia idyllizmu zawiera - obok uniwersalnych ideałów humanitarnych w duchu Schillera — pierwiastek ludowości w sensie Handelsmanowskim tego pojęcia. Ponadstanowy wzorzec idylli jako "szczęścia w ograniczeniu"¹²¹ wydaje się mieć znamiona demokratyzmu przez to, iż zostaje uogólniony na całą kulturę sposób istnienia człowieka "bliskiego natury"; sposób, którego czynniki konstytutywne nic są zawisłe od podziałów społecznych. Trudno nie doceniać moralnych racji pisarza. Ale nie idzie za nimi decyzja o nieuprzedzonym, ideologicznie nieuwarunkowanym czerpaniu z kultury duchowej ludu, propozycja poznania lej kultury ze stanowiska immanentnego. Jest oczywiście zrozumiałe, że Brodziński - nie inaczej postąpią romantycy — "projektuje określoną narodowość i ludowość jako składnik tworzonej dopiero kultury"¹²². Jednakże autor Wiesława pomija obecne już w folklorystyce oświeceniowej motywy historycznej odmienności kulturowej ludu od kultury wyższych warstw społeczeństwa i jej archaicznego charakteru, dzięki czemu w folklorze zostały ^przechowane zamierzchłe wyobrażenia i pojęcia oraz informację o pierwotnych formach życia narodowego¹²³. Wzmianki o substracie pogańskim kultury ludowej Brodziński wydaje się czynić z zażenowaniem; jeśli wspomina o antagonizmie kulturowym elit i ludu, to chyba tylko przy okazji polemik z klasycyzmem dogmatycznym. Preferując wdzięk, słodycz, naturalność słowiańskiego folkloru, wyklucza arbitralnie fantastyką, groteskę, grozę — rzekomo nicnarodowe przejawy kultury. Operuje ekskluzywnym, zawężonym pojęciem i ludowości, i narodowości.

Idyllizm zdaje się stanowić o istocie programu poezji narodowej Brodzińskiego¹²⁴. Kryło się zapewne w tym ujęciu jakieś przekonanie o możliwości kumulatywnego rozwoju polskiej poezji; idylla jest wszak kategorią ponadgatunkową i, by lak powiedzieć, "międzyśrodowiskową": jest pewną wizją świata i obrazem bytu ludzkiego, które mogą powstać w różnych środowiskach i sektorach przestrzennych życia społecznego. "Im społeczność jest bliższą natury, swobody i prostoty w obyczajach, tym piękniej maluje się w idylli. Ale z postępem społeczności zawsze prawdziwa idylla postępować powinna. Nie sami pasterze żyją z naturą, ale rybołówstwo, dalej rolnictwo, dalej nawet wyższe klasy społeczności bywały i być powinny idylli przedmiotem"¹²⁵. Jednakże tę zdolność ekspansji idylli poważnie ogranicza statyczna wykładnia natury, życia emocjonalnego i etycznego człowieka oraz sama koncepcja rzeczywistości wyłączonej - "szczęście w ograniczeniu" - w której można realizować godziwy sposób istnienia. Poza idylliczną krainą łagodnych i czystych uczuć, powszechnej miłości i dobroć znalazła się tragiczna kolizja racji i gra namiętności, patos wydarzeń historycznych, porywy religijne i ekspresja cierpienia. W programie poezji narodowej szczególnie dotkliwy był brak form stosownych dla heroicznych treści tradycji i dla patriotycznej pamięci klęsk politycznych.

Brodziński rozszerzał swą propozycję na gatunki utrwalone już w polskiej literaturze, elegię i dumę, co nie zmieniało w istotny sposób jego opcji estetycznych-Publicysta "Dekady Polskiej"¹²⁶ wykazał, że było to stanowisko w dalszym ciągu nacechfr wane selektywnością, zwłaszcza z punktu widzenia odbiorców oczekujących poezji patriotycznej. Dla Hcllmana spory o klasyczność i romanlyczność były same w sobie

rzeczą niegodną wzmianki wobec ogólniejszych problemów, jak moralna użyteczność i funkcja lyrlejska poezji. Wyrażony w artykule O poetach i poezji pogląd na odę i tragedię jako gatunki najmocniej mobilizujące świadomość - uczucie i wolę - gatunki przeto najgodniejsze narodowej poezji, wydaje się świadczyć o niczaakccptowaniu postawy estetycznej Brodzińskiego, mimo że bezpośredniej, imiennej polemiki autor nie podjął¹²⁷. Przeciw idyllizmowi wystąpi otwarcie Mochnacki; jego wypowiedzi polemiczne będą jedynie epizodami większego przedsięwzięcia. Romantyk poszukiwał od samego początku teoretycznej kontrpropozycji - próbował stworzyć inny, na nowych zasadach oparty, model poezji narodowej.

Jak już wspomnieliśmy, koncepcja poezji odzwierciedlającej charakter narodowy - ukształtowany pod wpływem czynników geoklimatycznych i historycznych - byłaby nie do uzgodnienia z przesłankami metafizycznymi i estetycznymi, za jakimi opowiadał się Mochnacki w pismach z r. 1825. W rozprawie debiutanckiej krytyk ograniczył się do wskazania trzech żywiołów wyobraźni, trzech pierwiastków narodowej poezji oryginalnej. Przeciwstawienie oryginalności naśladownictwu¹²⁸ ma doniosłe znaczenie dla zrozumienia supozycji krytyka odnośnie do filozofii narodu. Jak się rzekło: supozycji, bo wyraźniejszych określeń brak w artykule.

Co oznacza hasło oryginalności? Oryginalne jest to, co elementarne, pierwiastkowe, źródłowe. Myśl Mochnackiego podążała prawdopodobnie za wzorami tych polskich myślicieli, którzy już wcześniej szukali u Schcllinga inspiracji do refleksji

0    państwie i narodzie. Pierwszeństwo należy tu do Szaniawskiego¹²⁹; natomiast na kilka lat przed debiutem Mochnackiego w ten oto sposób krytykował Goluchowski dotychczasowe teorie państwa: "Zjawia się len naród - czytamy w Filozofii w stosunku do życia... - ogołocony ze świeżego kolorytu, jaki mu młodość jego nadała. Nie widać już owej siły wewnętrznej, jaką z ciemni czasów w światło życia wytrysnął; nie widać owej ciągłości, z jaką wzrastał w ciągu stuleci; nie widać owych niezliczonych ukształtować, jakimi się jego popęd życiowy [odznaczył] [...]. Odjęto mu jego więź wewnętrzną; stał się po prostu kupą jednostek, które swawola wiąże ze sobą zewnętrznie za pomocą bezdusznych pojęć, jakby sznurów. Z przeróżnych celów sklejono skrzynię - nazwaną państwem - i wpakowano w nią naród" (podkr. BD)^,3°.

Naród jest zatem nade wszystko potencją duchową, rzeczywistością co do istoty niezmienną, a zarazem historycznie dynamiczną i formalnie różnolitą w sferze "ema-nacji" czy też konkretyzacji dziejowych. Duch narodowy to genetyczna moc twórcza, zawierająca choćby potencjalnie pierwiastek intelektualny, bowiem tkwi w niej pewien immanentny ład pojęciowy. Duch jest bytowo pierwotny w stosunku do historycznej empirii narodu, jednocześnie zaś stanowi esencję i telos narodu w jego historycznym rozwoju, co na płaszczyźnie myślenia politycznego wyznacza alternatywę restauracji

1    rewolucji¹³¹. A wreszcie, duch jest gwarantem więzi określających odrębność i indywidualność zbiorowości narodowej.

Jakichkolwiek prekursorów miał Mochnacki, zachował przecież sporą dozę samodzielności od momentu, gdy postawił problem poezji narodowej aż po finalną formułę "uznania się w swoim jestestwie"¹³⁷. Ewolucja poglądów krytyka od młodzieńczych rozpraw do książki O literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym jest w niniejszych rozważaniach interesująca ze względu na odmienne ujęcie podstawowej relacji naród