Obraz8 (17)

W łych warunkach związek poezji z czasem nic jest już bynajmniej "świętokradzki", lecz konieczny i nieuchronny. Poezja umieszczona w porządku umysłu ogólnego stanowi pierwiastek witalny żyjącej świadomości. Panujący w utworach koloryt rodzimy to konkretyzacja obrazowa autentycznej cywilizacji narodowej, w której spełnia się ciągłość historycznej tradycji, bieżącego czasu polityki i przyszłej autonomicznej Polski. A wreszcie poezja jest twórczynią etosu patriotycznego i może być narzędziem wezwania lyrlcjskicgo ze względu na swój witalny charakter, dynamiczną cwokację świata, promieniowanie energiami emocjonalnymi¹⁴². Pojmowana w koniecznym związku z duchem czasu stanowi idealny - w znaczeniu idci-myśli — biegun czynu; widziany w ogólności jako jeden z kluczowych motywów teorii uznania się w jestestwie, stanowi pełny wyraz życia narodowego. Jako świadectwo władz umysłu ogólnego, fantazji i ima-ginacji, jest przejawem narodowego geniuszu.

Myśl Mochnackiego wydaje się reprezentować drugą fazę dążeń narodowościowych. Jak konstatuje Handclsman, naród pierwotnie określa się przez więź, poszukuje formuły wspólnotowej, następnie podejmuje staranie o samodzielność polityczną^,4J. Nic oznacza to, że romantyk Mochnacki jest po prostu sukcesorem idyllisly Brodzińskiego. Problematyka więzi zostaje przemyślana od podstaw i prowadzi do koncepcji podmiotu narodowego, wyposażonego w umysł ogólny. Zachodzi stopniowo eliminacja charakteru narodowego jako podstawy kultury - na rzecz twórczego ducha narodu. Rozważając możliwości odbudowy kultury polskiej, romantyk kieruje się, wraz z Brodzińskim, ideą rewindykacji, przywrócenia stanu minionego; ideą wyrażającą aspiracje niepodległościowe. Romantyk nie wypracował oryginalnego poglądu na ludowość w sensie zjawisk: literackiego ważnego dla poetyki prądu. Traci! tym samym jakąś możliwość artykńlacj demokratycznych przekonań. Nic należy jednak zapomnieć, że dcmokralyzm Moch nackicgo "był głęboki, wcielony w sam sposób pcrcypowania faktów społecznych"¹⁴' Wybór między legalizmem a konspiracją miałby tu szczególną wymowę.

5

Dyskusje wokół "poezji gminnej" zrodziły się z praktyki twórczej Mickiewicza i jogi naśladowców; pierwsze manifestacje romantycznej ludowości wywołały refleksję o tema-tyczno-poznawczych i estetycznych implikacjach nowej propozycji.

Koncepcję "poezji transcendentalnej" zgłosił Mochnacki w opozycji do "pocą ideału" Brodzińskiego. W myśli romantyka znalazły wyraz kluczowe założenia meta fizyczne i treści estetyki spckulalywncj romantyzmu.

Zgłoszone przez Brodzińskiego i Mochnackiego postulały poezji narodowej, rozk gle konstrukcje teoretyczne, zawierają kwestie poetyki i estetyki, lecz akcent pada n> sprawy tradycji, światopoglądowych podstaw kultury narodowej, porządku stylowe# tejże kultury, a nawet społecznego i politycznego bytu narodowej wspólnoty.

Spoty o poezję gminną i poezję transcendentalną przynosiły różne odpowiedzi * pytanie "jak tworzyć poezję romantyczną". Trzeci krąg polemik — o którym być moi* należałoby stwierdzić, że. mieścił w sobie dwa pozostałe — obracał się wokół kwest' "jakiej poezji potrzebują Polacy". W zależności od celów natury poznawczej, progranK twórczej, pragmatycznej krytycy obierali określony sposób argumentacji i decydowali ? na takie a nic inne ujęcie problemu. Powyższe względy przesądziły o sposobie dyferc*

cjncji i prezentacji materii krytycznoliterackiej okresu przełomu w niniejszym opracowaniu.

Przedstawiono wycinkowy obraz sporów przełomu, ograniczając się do ukazania konkurencji dwóch żywotnych i stale rozwijanych przez twórców programów poezji. W następstwie tego założenia wyostrzono, nieraz znacznie, zasadnicze różnice zachodzące między obydwoma. Wydaje się, że przeprowadzenie wyrazistej linii podziałów jest i łatwiejsze, i być może bardziej uzasadnione w sferze refleksji teoretycznej niż w sferze praktyki poetyckiej okresu.

Zbyt kategoryczna schcmatyzacjn nie jest możliwa także i w tej sytuacji, gdy z planu krytyki postulalywnej przechodzimy na plan krytyki towarzyszącej dziełom i dzieła interpretującej. Rozdział następny, poświęcony interpretacjom poezji Mickiewicza, wniesie niektóre z niezbędnych korekt do zarysowanego tu obrazu.