Obraz9 (17)

Rozdział drugi

Interpretacje poezji Mickiewicza w dobie sporów przełomu romantycznego i narodziny romantycznych kategorii interpretacyjnych

i

W rozdziale niniejszym chcemy przyjrzeć się, jak odczytywano poezję Mickiewicz w latach poprzedzających powstanie listopadowe. Będziemy zwracać uwagę nic tyle n co ważniejsze tezy interpretacyjne i sądy oceniające, ile na same sposoby czytania: n założenia wyjściowe, narzędzia analizy, kryteria wartościowania.

Nie jest to cel jedyny naszego przedsięwzięcia. Znajdujemy oto możliwość dalszi obserwacji podziałów estetycznych oraz ideologicznych, które stanowiły o kształci i dynamice sporów przełomu romantycznego. Zmieniamy jednakże perspektywę bad> wczą: staramy się uchwycić sytuację, gdy to, co deklarowane staje się praktyką interpa tacyjną zwróconą do konkretnych tekstów.

Przyznając, że sumienne udokumentowanie wszystkich wątków i chwytów kryl} cznych byłoby pożyteczne, przypomnimy te jedynie, które wydają się najbardziej chan ktcrystyczne, a zwłaszcza po dzisiejszy dzień instruklywnc dla badaczy Mickicwiczo* skich dzieł. Można żywić nadzieję, że zarówno sukcesy, jak i niepowodzenia ówczesny^ krytyków będą pomocne dla współczesnego interpretatora przcdlistopadowych utwór# poety. A dalej, odkładając na bok szersze problemy świadomości literackiej tamtej okresu, warto prześledzić narodziny romantycznych kategorii analitycznych i zmierź utartych metod postępowania z tekstami. W tej mierze godne wyszczególnienia * problemy semantyki poetyckiej i poetyki utworu romantycznego - utworu bez "stały# właściwości" gatunkowo-slylowych. W stopniu nieproporcjonalnie wyższym niż M* czcw.ski, Goszczyński czy Zaleski, Mickiewicz zmuszał bowiem swych interpretatorów# wynajdowania nowych narzędzi lektury.

Co się tyczy roli Mickiewicza i rangi jego poezji w omawianym okresie, opinie* i zgodne, i jednoznaczne. On właśnie "pierwszy prawic z rodaków poszedł otwarcie v okrzyczaną drogą romantyczną"¹, a w zgiełku narodowej insurekcji został obwoła

38

królem nowej literatury. Autor Konrada Wallenroda - pisano uroczyście w "Nowej Polsce" 1831 nr 1 - wręczył rówieśnikom miecz Archanioła. Droga Mickiewicza wiodła od skandalu do patosu; pierwszy w Polsce uczeń "szkoły zdrady i zarazy"² stawał się heroldem niepodległości.

Wyjątkowe znaczenie przypisywali Mickiewiczowi tyleż romantyczni apologeci, co klasycystyczni oskarżyciele. Demaskując "zgubny wpływ" poety, człowieka niebezpiecznego, "Herostratesa, co spalił świątynię gustu", literaci przezwyciężonej orientacji przyczynili się chcąc nie chcąc do wyjaśnienia politycznych uwikłań i przełomowego znaczenia jego twórczości. Najbardziej stanowczy obrońca klasycystycznego ładu zapisał w pamiętnikach te uwagi: "Zjawił się [...] w Litwie z początku nieśmiały naśladowca Trembeckiego, później naśladowca wszystkich niemieckich, angielskich [poetów], a nienawistny Grekom, Rumianom i Francuzom - Mickiewicz. [...] Wywrócił od razu cała literaturę klasyczną w Litwie [...]. Młódź wileńska i krzemieniecka rzuciła się w ślady za swoim nowym reformatorem. [...] Twory zatrute chwytała młódź i truła się, aż na koniec wytrysnęła z mózgu mistrza litewskiego sławna Oda do młodości. Ta już sprowadziła zupełny zawrót głów. Młodzież uczuła się wszystkim w ojczyźnie, w patriotyzmie, w literaturze. Spoiła się dążność rewolucyjna w literaturze z dążnością do rewolucji patriotycznej; patriotyzm i rewolucja we wszystkim stały się synonimem.

Poruszał tym buntem młodych, zagorzałych umysłów na całej przestrzeni ziemi polskiej Mickiewicz"³. •

Pamięć pisarza wydaje się dramatycznie pobudzona, a relacja tętni zgoła romantycznym pędem. Ukazuje ona w sposób niezrównany, jeśli weźmiemy w nawias "koroniar-skic" uprzedzenia pamiętnikarza, jak autor ballad - początkowo lokalna wielkość - stawał się twórcą nieodwracalnych przemian zbiorowej świadomości.

To samo twierdzi o roli "przywódcy i wieszcza ubóstwianego" młodzieży syn Koź-miana. Według niego ukazanie się Konrada Wallenroda było bezsprzecznie najważniejszym przed powstaniem wydarzeniem I i t c r a c k i m , a pamflet O krytykach i recenzentach warszawskich świadczył o nic po miarkowanej pysze autora i stanowił akt zawiści wobec jakiejkolwiek 'przeszłej zasługi i reputacji. Otóż właśnie - wspomnienia A. E. Koźmiana wydają się mniej wartościowe jako bilans minionych wydarzeń literackich; zaciekawiają tani, gdzie pamięlnikarz podejmuje charakterystykę poety, który był "wyobrazicielcm, a zarazem mistrzem i przewodnikiem" swego pokolenia. Jak razi bezbarwnością opinia o Sonetach - Koźminn gani, co czyniono dawniej, nadmierną ich poclyczność, zaniedbania stylu, manierę orientalną - tak sugestywna jest demonitv.no--bajroniczna stylizacja postaci Mickiewicza. "Spokojna potomność - czytamy w konkluzji - zdoła dopiero i uznać całą siłę ducha jego, i całą szkodliwość tego ducha dumą skażonego"⁴.

Wypada na koniec oddać głos jednemu z aktywniejszych recenzentów poezji Mickiewicza. Komentując po latach wydarzenie, które ostatecznie przesądziło o rozłamie literackim w Polsce, Franciszek Salczy Dmochowski dowodzi - w sposób co prawda mało przekonujący - iż kolizja między Mickiewiczem a warszawską klasycznością została jeśli nic wywołana, to przynajmniej przyśpieszona przez nieudolnych naśladowców młodego mistrza. "Kto by poszukał w jakich zakątkach kramów księgarskich wydano wtedy ballady, dumy i sonety przez tych mniemanych uczniów wieszcza Litwy, to mógłby przekonać się, jakie to były lichoty i dziwactwa. Starsi przestrzegaczc prawideł dobrego smaku i czystości języka bez potrzeby zważali na te niedołężne naśladownictwa. [...] Ale

39