54801 IMGP9468

5

66

Kazanie konfederackie odczytywane z nastawieniem na pozasłowny j świat przedstawiony rzeczywiście sprawia wrażenie dosyć przypadkowo 1 zestawionych elementów fabuły, których układ można by dowolnie mo- j dulować. Natomiast gdy przyjmiemy, że przytoczenie jako przedmiot S przedstawiony oraz sytuacja gawędowego wypowiedzenia z uwyraźnio- 1 nym kulturowo podmiotem mówiącym stanowią konstytutywne czyn-■ niki świata poetyckiego gawędy i jej struktury gatunkowej równocześ-_: 1 nie, wówczas sprawa amorfizmu zaczyna przybierać zupełnie odmienne M oblicze. Oczywiście metoda przytoczeń musi być realizowana generalnie, I tj. od „wprowadzających” słów tytułu cyklu z nadrzędnym założeniem a struktury pastiszowej wyznaczonej poetyką historyzmu.

Retoryczno-gawędowa w układzie pionowym i wariacyjno-dygresyj- i na w poziomej budowie tekstu struktura warstwy językowej wskazuje H na ambiwalencję kompozycyjną: celowego chaosu, przypadkowości i re- 1 toryczno-lirycznego bądź retoryczno-dramatycznego rygoru. Każdy waż- .1 ki element strukturalny, każda istotna relacja ma ambiwalentne nace-9 chowanie stylistyczne oraz antynomiczne funkcje semantyczne. Rozluż- 9 nienie w jednym aspekcie zyskuje wsparcie w drugim, tak że obowią-9 żuje w całej strukturze gawędy dialektyczna równowaga.

W stylistyce tekstu np. partie dygresyj narracyjnych, a więc te J jakby przypadkowe relacje, aktywizują rygorystycznie czas, który ma .| się złożyć na sumę czasu trwającego w pozaliterackiej rzeczywistości* nabożeństwa.

Na pozór dowolne przeplatanie się tekstu narracyjno-gawędowego ■ z retorycznymi kazaniami konsekwentnie buduje „działanie mówcze"* według zasady „zawiedzionego oczekiwania”, „działanie mówcze”, które a równocześnie nakłada się na sensacyjno-plotkarski wątek Soplicy, skon-1 trastowany opozycyjnie z patriotyczno-religijnym wątkiem księdza Mar-j ka wyznaczonym przez teksty kazań.

Z aspektu wątku księdza Marka metodą stylizacji i aluzji aktywi-1 żuje autor konwencje retoryki Skargowskiej, by na sposób satyryczno-1 ironiczny dewaluować sarmacki system aksjologiczny związany z wąt-j kietn Soplicy. Ale znów z kolei — także z woli nadrzędnego autora — \ w strukturze całej gawędy odciśnięta zostaje „sztanca” Przemienienia? Pańskiego sakralizująca sarmacki konserwatyzm.

Pas shicki | haftami obyczajowo-liturgicznymi nonszalancko, po szla-checku i po polsku przewiązywany zostaje według potrzeb: raz na weselną, raz na żałobną stronę. A czytelnik może się i pośmiać, i wzruszyć, i przerazić...

MICKIEWICZOWSKIE „CZUCIA WIECZNOŚCI”

(Czas i przestrzeń w liryce lozańskiej)

PRZESTRZENNE POJMOWANIE WIECZNOŚCI 1

„I znowuż zmiana — konstatuje Czesław Zgorzelski, interpretując w kategoriach historycznoliterackich lirykę lozańską — jeszcze silniej; jeszcze głębiej, bardziej rewolucyjnie przekształcająca dotychczasowe drogi sztuki lirycznej Mickiewicza! Przede wszystkim w charakterze obrazowania. Zatraca ono swą konkretną, niepowtarzalną wyrazistość, rezygnuje z metody indywidualizowania przedmiotu, włączania go w ściśle określone, wyraźnie oznaczone okoliczności czasu i miejsca. Jakby te właśnie kategorie czasu i miejsca stawały się nieważne, bez znaczenia w obliczu wieczności i bezkresu wszechświata. Obrazy zarysowują się ogólnikowo, świat ukazywany przybiera rysy typowe, a mimo wszystko — nadal poetycko wymowne, oczyma wyobraźni widzialne,' lirycznie wyraziste” *.

Do powyższych stwierdzeń, które — sygnalizowane już wcześniej, zwłaszcza z nastawieniem na opis języka poetyckiego^{1 2 3} — zostały po-* twierdzone i rozwinięte w późniejszych pracach*, doszedł badacz poezji Mickiewiczowskiej śledząc „wartości rozwojowe”⁴ liryków poprzedzających etap lozański. Konkluzja ta nie jest sprzeczna z mądrymi uwa-

1

Cz. Zgorzelski, O sztuce lirycznej Mickiewicza, „Zeszyty Naukowe KUL", 1959, nr 1; przedr. w: O lirykach Mickiewicza t Słowackiego, Lublin 1961, s. 149.

2

¹ Zob. Cz. Zgorzelski, Uwagi o liryce Mickiewicza, „Kamena”, 1952, nr 1—2; przedr. w wersji poszerzonej w: Drogi rozwojowe liryki Mickiewicza, [w:] O lirykach Mickiewicza i Słotoackiego, s. 22—24.

3

* J. Komar, W stronę Ałuszty. (Notatki o liryce Mickiewicza), „Roczniki Humanistyczne”, t. VIII, 1959, z. 1, s. 138—149; D. Zamącińska, Ze studiów nad kompozycją wierszy lirycznych Mickiewicza, tamże, s. 111—118; M. Macie-jewski, „Rozeznać myśl wód..." (Glosy do liryki lozańskiej), „Pamiętnik Literacki", 1964, z. 3, s. 33—52.

4

Termin F. Vodićki (Historia literatury. Jej problemy i zadania, prze), i oprać. J. Baluch, „Pamiętnik Literacki”, 1969, z. 3, s. 267 i n.).