60521 ScannedImage 4

Luhmanna, do konsolidowania i wzmacniania dominującej formy różnicowania się funkcjonalnych systemów komunikacji społecznej. Luhmann mógłby tu przywołać analizy Wallersteina, Meyera i Robertsona, które pokazują, że podział na centrum i peryferie, różnice klasowe i bloki państw są istotnymi cechami strukturalnymi nowoczesnych globalnych systemów gospodarczych i politycznych, ale nie globalnego społeczeństwa jako całości.

Luhmann zdaje sobie oczywiście sprawę, że rozwoju zachodniej nowoczesności nie da się wyjaśnić za pomocą jednego tylko czynnika strukturalnego. Nie twierdzi on jednak, że nowoczesność polega wyłącznie na zmianie dominującego typu dyferencjacji. Utrzymuje raczej, że zmiana ta stanowi klucz do zrozumienia bardzo licznych przekształceń, które uznawano powszechnie za konstytutywne dla nowoczesności, w tym także, rzecz jasna, przekształceń kulturowych. Najistotniejsze znaczenie w interesującym nas tutaj kontekście mają te przekształcenia, które wiążą się najściślej z globalizacją nowoczesnego społeczeństwa. Należy zatem postawić następujące pytania: Dlaczego ^dominacja dyferencjacji funkcjonalnej prowadzi do globalizacji społeczeństwa? W jaki sposób możnaopisać^glohalne^po^ łeczeństworW którym dominującą rolę odgrywa dyferencjacja funkcjonalna? Czym tłumaczy Luhmann pojawiającą się w owych opisach skłonność do gospodarczego i politycznego monizmu? W jaki sposób wyjaśnia rolę, jaką w społeczeństwie globalnym odgrywają tożsamości grupowe, a więc to, co Robertson nazywa globalizacją partykularyzmu? Wreszcie, jakie miejsce w społeczeństwie globalnym przypisuje Luhmann religii? Odpowiedzi na te pytania odsłonią z kolei mocne i słabe strony jego koncepcji.

Kwestią przekształcania się procesu modernizacji w proces globalizacji zajął się Luhmann bezpośrednio zaledwie w jednym stosunkowo wczesnym artykule¹. Twierdzi w nim, że najpowszechniejszą i najmniej kłopotliwą formą komunikacji globalnej jest komunikacja o nastawieniu poznawczym lub przystosowawczym, a więc komunikacja naukowa i techniczna, handel, przekazywanie informacji i podróżowanie. Formy komunikacji o nastawieniu normatywnym lub moralnym są znacznie mniej powszechne. Luhmann uważa zatem, że globalizacja wiąże się z rosnącą w nowoczesnych strukturach społecznych dominacją uczenia się jako sposobu reagowania na zawiedzione oczekiwania.

I

Aby zrozumieć, co Luhmann ma na myśli i dlaczego zmiana ta miałaby prowadzić do globalizacji, musimy wyjaśnić, czym są oczekiwania. Zgodnie z tradycją przyjętą w większości teorii socjologicznych, Luhmann uznaje oczekiwania za podstawowy element struktury społecznej. W istocie, zdaniem / Luhmanna, struktury społeczne składają się właśnie z oczekiwań. A ponie-J waż struktura oznacza względnie stabilny kontekst, w którym dokonuje się komunikacja, więc komunikacja byłaby niemożliwa bez ustrukturowanych oczekiwań. W związku z tym muszą istnieć sposoby radzenia sobie z ząl wiedzionymi oczekiwaniami. Luhmann wskazuje tu dwie zasadnicze moż-j liwości: normy i uczenie się (lub poznawanie)². Pierwsza możliwość oznacza, że mimo zawodu trwa się dalej przy swoich oczekiwaniach, druga, że w obliczu doznanego zawodu zmienia się oczekiwania.

Obie modalności spotyka się we wszystkich systemach społecznych,) choć z historycznego punktu widzenia przeważa styl normatywny, ponieważ \ łatwiej poddaje się instytucjonalizacji: łatwiej osiągnąć konsensus i podjąć \ wspólne działanie, jeśli wie się, jak przedstawiać się będą oczekiwania po doznanym zawodzie. Luhmann twierdzi dalej, że historyczna dominacja normatywnie ustrukturowanych oczekiwań przyczyniła się w istotny sposób do powstania wysoce złożonych społeczeństw epoki przednowoczesnej i wczesnonowoczesnej. Przekonuje on, że model normatywny dopuszcza istnienie większej różnicy między strukturą społeczną a naturalnym porządkiem, co pozwala na skuteczne budowanie formacji społecznych, które z ewolucyjnego punktu widzenia są raczej mało prawdopodobne. Dlatego też społeczeństwa te wykształcają na ogół silne instytucje normatywne

81

1

Luhmann, 1971. Moje omówienia opieram ściśle na tym właśnie artykule.

2

Jak wkrótce pokażę, odróżnienie to odpowiada pod pewnymi względami Webero-wskiemu podziałowi na Wertrationalitat i Zweckrationalitat. Porównań tych nie można jednak rozciągać zbyt daleko. Większość różnic między Luhmannem a innymi teoretykami socjologii bierze się ze sposobu, w jaki definiuje on i stosuje znane pojęcia socjologiczne, takie jak oczekiwania, normy, system, społeczeństwo, dyferencjacja itp. Nie ma tu miejsca na szczegółowe omawianie podobieństw i różnic, zwłaszcza tych występujących między teoriami Luhmanna i Parsonsa. Dość powiedzieć, że nawet w przypadku wyraźnych podobieństw między pojęciami, sposób, w jaki Luhmann posługuje się nimi w swojej teorii, nie pozwala na łatwe przyjęcie założenia o ich bezpośredniej synonimiczności. Najpełniejszą prezentację swojej bazy pojęciowej daje Luhmann w 1984b.