ScannedImage

maskuje ów fakt, zwłaszcza wówczas, gdy twierdzi się, że system globalny jest systemem złożonym z takich właśnie społeczeństw. W analizach Meyera system ten byłby systemem państw narodowych, ale w modelu proponowanym przez Robertsona musiałby on być także systemem partykulary-zmów społecznych. Pojęcie partykularyzmu społecznego nie zostaje jednak poddane bliższej analizie, przez co pozostaje jedynie miejscem katektycznej Gemeinschaft.

Powstająca tu dwuznaczność wymaga dalszych analiz i odpowiedzi na pytanie, jak rozumiemy pojęcia społeczeństwa i systemu globalnego, gdyż tylko taka odpowiedź pozwoli nam umieścić kategorie Gemeinschaft i Ge-sellschft w szerszym teoretycznym kontekście. Dwuznaczność ta prowadzi nas także ponownie do pytania o relacje między strukturą społeczną i kulturową ekspresją, na którą wskazywało wcześniejsze porównanie teorii Robertsona i Wallersteina. Społeczeństwo narodowe jest pojęciem, które wiąże ściśle kulturę - a więc tematyczne aspekty globalizacji - ze zglobalizowaną strukturą polityczną, tym Samym jednak nadaje ono politycznemu systemowi państw logiczne pierwszeństwo analogiczne do tego, jakie Wallerstein przyznaje kapitalistycznemu systemowi gospodarczemu. Wyrażając to nieco inaczej, można by powiedzieć, że podczas gdy dla Wallersteina klasa jako podstawowy globalny budulec systemu światowego wyraża nadrzędność gospodarki, to dla Robertsona pełniąca podobną funkcję baza kulturowa przemawia mimo woli za nadrzędnością systemu politycznego. Musimy wobec tego zapytać, czy ukryty monizm Robertsona jest łatwiejszy do zaakceptowania niż otwarty monizm Wallersteina.

Problem relacji między kulturowymi lub tematycznymi aspektami systemu globalnego a jego strukturą jest trudny, a zarazem kluczowy ze względu na interesującą nas tematykę, ponieważ zwraca on uwagę na rolę religii w warunkach globalizacji. Wypowiedzi Niklasa Luhmanna dotyczące kwestii globalizacji skupiają się właśnie wokół tego zasadniczego problemu. Przechodzę zatem do omówienia jego poglądów.

NIKLAS LUHMANN

Podobnie jak w przypadku Meyera, prace Luhmanna poświęcone ściśle problematyce globalizacji są stosunkowo nieliczne (zob. zwłaszcza Luhmann, 1971; 1984a; 1990b), lecz mimo to znaczące, ponieważ wnoszą istotne korekty do bardziej szczegółowych modeli opracowanych przez Wallersteina i Robertsona. Luhmann tłumaczy problemy z adekwatnym opisem społeczeństwa globalnego, w tym także przejawiającą się w teoriach tendencję do ekonomicznego lub politycznego monizmu, historyczną wy-jątko wością i nietypową strukturą nowoczesnego/globalnego społeczeństwa. W przeciwieństwie do Robertsona, wychodzi jednak od społeczno-struktu-ralnych, a nie kulturowych korzeni problemu, dochodząc do zasadniczo odmiennych wniosków.

Prace Luhmanna poświęcone globalizacji, mimo iż nieliczne, są bezpośrednim następstwem nadzwyczaj złożonej, teorii socjologicznej, którą badacz ten prezentował dosłownie w setkach publikacji³⁵. Skupimy się tu jedynie na paru kluczowych elementach owej teorii.

U Luhmanna kwestia globalizacji pojawia się już wraz z definicją społeczeństwa. Społeczeństwo jest przede wszystkim rodzajem systemu społecznego. Z kolei systemy społeczne składhją się z działań, ale opierają się na znaczącej komunikacji: „Używają one komunikacji do ustanowienia i wzajemnego powiązania zdarzeń (działań), które budują systemy” (Luhmann, 1990b: 176). Społeczeństwo jest wszechogarniającym systemem społecznym, który obejmuje wszelkie formy komunikacji. Jest to system bardzo szeroko rozumianej komunikacji społecznej. Granice społeczeństwa osiągamy dopiero wówczas, gdy komunikacja ustaje. Dlatego, zdaniem Luhmanna, aby móc mówić o społeczeństwach, musimy mieć do czynienia z na tyle wyraźnym zerwaniem ciągłości komunikacji między grupami ludzi, aby możliwości porozumiewania się stały się rzadkie i ograniczone.

⁵ Trudno wymienić wszystkie najważniejsze prace Luhmanna, choć należy do nich bez wątpienia Soziale Systems (1984b). Z książek wydanych w języku angielskim nieco przestarzała okazuje się już dzisiaj klasyczna, wprowadzająca praca The Differentiation of Society (1982). Z nowszych prac na uwagę zasługują przede wszystkim Esseys on Self-Ręference (1990a).

75