60530 PICT6292

190 WPROWADZENIE DO METODOLOGII BADAN PEDAGOGICZNYCH

go faktami w codziennym życiu szkoły. Niekiedy napotykaną przez niego trudnością jest zwykła obserwacja jakiegoś zjawiska, którego nie jest w stanie wyjaśnić w świetle posiadanej wiedzy i własnych doświadczeń.

W wyniku przeżywanej problemowej sytuacji badacz zaczyna angażować się w proces badawczy, jest już mniej skłonny entuzjazmować się pewną bliską jego przekonaniom koncepcją i dowierzać jej bezkrytycznie. Entuzjazm dla określonej koncepcji lub idei zastępuje entuzjazmem dla konkretnych poczynań badawczych. Przystępuje tym samym do dalszych etapów badań naukowych.

3. Formułowanie problemów i hipotez

Rola problemów i hipotez w postępowaniu badawczym

Warunkiem dalszego właściwego postępowania badawczego jest dokładne sformułowanie problemu i tam - gdzie to tylko możliwe - również wysunięcie hipotez roboczych. Zarówno problemy, jak i hipotezy są - jak wiemy - swoistym uszczegółowieniem celu badań. Dlatego przywiązuje się do nich tak wielkie znaczenie w badaniach naukowych. Ich niedokładne sformułowanie może zaciążyć na kolejnych etapach badań. Natomiast precyzja w ich ujęciu warunkuje w istotny sposób poprawny przebieg procesu badawczego. Wbrew tak oczywistym spostrzeżeniom i obiektywnie istniejącym prawidłowościom wielu badaczy po sformułowaniu problemu - i to nierzadko nieadekwatnym sformułowaniu - przechodzi pośpiesznie do dalszych etapów badań. Zwłaszcza młodzi adepci nauki wykazują pod tym względem duże zniecierpliwienie, a często wręcz okazują zdziwienie, że ktoś nie docenia sformułowanego przez nich problfc mu. Zdziwienie takie może być niekiedy słuszne, ale często jest wyrazem niedostatecznej znajomości lub - wyrażając się dosadniej - zbyt jedno-, stronnego widzenia podejmowanego problemu.

Poprawność metodologiczna problemów i hipotez

Przede wszystkim nie zawsze w sformułowaniu problemów badawczych i hipotez roboczych wystarczająco uwzględnia się podstawowe kryteria ich poprawności metodologicznej. Są nimi zwłaszcza trzy kryteria, mianowicie: 1) precyzyjność ich ujęcia, 2) usytuowanie na tle dotychczasowych osiągnięć naukowych i 3) ich empiryczna sprawdzalność.

Kryteria te odnoszą się w niemal równym stopniu także do hipotez roboczych, które są w gruncie rzeczy niczym innym, jak uszczegółowię-niem problemów badawczych. Aby uniknąć zarzutu źle postawionych problemów i błędnego wysunięcia hipotez, należałoby przeanalizować je w omawianym obecnie etapie badań naukowych pod kątem każdego z wymienionych kryteriów. Warto pamiętać również o kryterium praktycznej poprawności problemów, tj. o ich użyteczności w codziennej praktyce pedagogicznej.

Brak precyzji w ujmowaniu problemów i hipotez oraz nieliczenie się przy tym z dotychczasowym dorobkiem wiedzy i ich sprawdzalnośdą empiryczną często skazują badacza nie tylko na mało płodne badania, lecz niekiedy na zupełnie daremne zbieranie materiałów badań. W takim wypadku jest on podobny do żeglarza, płynącego „na ślepo", pozbawionego celu podróży lub też mapy i busoli. Badacz taki gubi się w „morzu" faktów i niejako od samego początku skazuje się na nieuchronną porażkę.

Ważnym zabiegiem metodologicznym, związanym szczególnie z wysuwaniem hipotez roboczych, jest określanie tzw. zmiennych. Są one charakterystyczne zwłaszcza dla badań pedagogicznych, dotyczących przeważnie problematyki wychowawczej rozpatrywanej na płaszczyźnie sprawczych zależności. Otóż zależności takie, o czym jest mowa szerzej w rozdziale VI, dają się wyjaśnić łatwo za pomocą tzw. zmiennych niezależnych i zmiennych zależnych. Pierwsze z nich określają działania wychowawcze, a drugie cele wychowania lub - wyrażając się inaczej - skutki wspomnianych działań wychowawczych. Dopóki te zmienne nie zostaną dokładnie określone, wysunięte przez nas hipotezy są niejasne i najczęściej grzeszą przesadną ogólnością. Ale i one nie wystarczają dla możliwie pełnego rozumienia sformułowanych problemów i hipotez. Należy także dobrać odpowiednie wskaźniki dla poszczególnych zmiennych, tj. określić ich konkretne właściwości. O wskaźnikach tych mówi się także w rozdziale VI.

Tak starannie sprecyzowane problemy badawcze i hipotezy robocze wymagają z kolei konfrontacji z dotychczasowym dorobkiem wiedzy i własnym doświadczeniem badacza, a przede wszystkim z wynikami poprzednio przeprowadzonych badań empirycznych na ich temat lub wiążących się z nimi pośrednio. Chodzi tu zwłaszcza o sprawdzenie stopnia prawdopodobieństwa, z jakim ewentualnie zostaną potwierdzone w planowanych badaniach hipotezy robocze wysunięte przez badacza. Jest to pierwsza świadoma próba ich weryfikacji, lecz wyłącznie na drodze rozumowych dociekań. W. P. Zaczyński nazywa ją weryfikacją wewnętrzną, to znaczy etapem szukania „zgodności przewidywanych skutków następstw z już znanymi faktami" (W. P. Zaczyński, 1995, s. 34 i n.). Stanowi ona szczególnie ważne ogniwo w badaniach naukowych, ponieważ po-