61452 str10 (47)

158 a-c. Niskie czepki owijane z taśmy płóciennej sztywnej, pierwszy z około 1200 r.; d. czepek niski z falbankami z 1239 r.

w XIII w. najczęściej kształt rozety lub przy końcu stulecia tarczy herbowej z godłem występu, jącym wypukło lub emaliowanym barwnie w postaci heraldycznych zwierząt: lwów, lampartów-orłów itp. W dziełach sztuki w XIII w. — w miniaturach, rzeźbie pełnej z kamienia (157) lub z kości słoniowej, powtarza się często postać kobieca lekko esowato wygięta. Prawdopodobnie typowa dla XIII w. postawa kobiety spowodowana była dość ciężkim ubiorem, który zesuwał się i spływał z ramion ku tyłowi. Oprócz ciężkiego ubioru pewne znaczenie miała i konwencja artystyczna, która tak często powtarzała, odpowiednio podkreślając, gest ręki kobiecej podtrzymującej taśmę płaszcza. W jednym z licznie zachowanych odpisów Roman de la Rosę autor poucza, w jaki

sposób mają kobiety podtrzymywać płaszcz: uchwyciwszy taśmę, powmny odsunąć lekko łokieć od talii i pokazać swą smukłą budowę, tkaninę sukni, ozdobny pasek z torebką, a także wydobyć mało widoczne dla otoczenia futro podszycia płaszcza.

Literatura piękna w XIII i XIV w. interesuje się również ideałem urody kobiecej: wymagana jest dla ideału piękności wysmukła budowa, łagodnie opadające ramiona, długa szyja, twarz o drobnych rysach i delikatnym kolorycie. W początkach XIII w. dworski poeta, Anglik z pochodzenia, Aleksander Ceckham stwierdził u światowych dam swego czasu pewną przesadę w bladości twarzy i w dystynkcji ruchów. Dla osiągnięcia idealnej bladości damy w XIII w. głodziły się, uważając, że okrągłe, rumiane policzki, dobre dla wieśniaczek, są nieodpowiednie dla dworskich dam. Miniaturzyści XIII w., pracujący na zlecenie i często w pobliżu dworów książęcych, wcześniej wprowadzili w swych dziełach typ idealny urody kobiecej. W rzeźbie pełnej w kamieniu subtelna, wy-

156 e. Czepek płócienny zaprasowany w karby, nałożony na fryzurę z nisko opuszczonym węzłem włosów w siatce, po J 220 r.

smukła postać kobieca występuje dopiero w 2. poł.

XIII w. i w początkach XIV w. wraz z zaznaczanym w przymrużonych oczach i kącikach ust uprzejmym uśmiechem według ówczesnych dworskich obyczajów.

158 k. Chusta narzucona na głową; l dwie chusty wiązane nu szczycie głowy

158/. Czepek niski ząbkowany przy górnym brzegu na fryzurze ujętej w siatkę; g. siatka obciśnięta wąskim diademem metalowym; h. chustka ujęta przepaską; x. kapelusz podróżny nałożony na włosy w siatce;/, chusta narzucona na głowę

Najbliższe kolorytu i subtelnego wdzięku kobiecego według kanonu XIII w. są francuskie rzeźby z kości słoniowej, polichromowane statuetki Madonny i drobne płaskorzeźby z tematami rodzajowymi, jak gra w szachy czy zebrania towarzyskie.

Moda kobieca w XIII w. miała wiele korzystnych dla podkreślenia delikatnej urody kobiecej szczegółów; należały do nich m. in. urozmaicone okrycia głowy. Najczęściej powtarzany typ okrągłego, płaskiego czepeczka bierze początek od surowego jeszcze w formie okrycia głowy z przełomu XII i XIII w. (158 a), którego forma łączy sztywne opasanie czoła płótnem i ujęcie policzków i szyi resztą tkaniny (158 b,c). Przed połową stulecia wytwarza się z tej początkowej formy ozdobny czepeczek z falbankami (J58 d) lub zaprasowany na sztywno w pionowe wgłębienia (158 c). Czepki te występują zarówno na włosach ujętych w siatkę (I58f), jak i na swobodnie falujących, rozpuszczonych. Różne są odmiany przepasek na włosach dziewcząt, które spotykamy na główkach strojnych i pełnych wdzięku posągów kobiecych w rzeźbach katedr francuskich. Powtarzają się one także w iluminowanych rękopisach w połączeniu z cienkimi, przejrzystymi siatkowymi welonami (158 g, h) lub obciskają przejrzyste chustki. Do podróży jedynie używały' kobiety w Xril w. i w stuleciu następnym ciemnego kapelusza z niską główką i dość dużymi brzegami, który nakładały na włosy ujęte siatką (158 i). Do najprostszych okryć głowy należały chusty płócienne, które w XIII w. musiały mieć odcień żółtawy, otrzymywany za pomocą szafranu. Chusty te zarzucano luźnie (158 j) lub używano do okrycia głowy dwóch chust (158 k, 1), które podkreślały delikatny owal twarzy.

Moda w XIII w. występuje na ogól w podobnej formie w krajach Europy zachodniej: we Francji, Flandrii, w Niemczech. Obejmuje też swym zasięgiem i kraje słowiańskie, jak Polska, która w ubiorach dworskich czerpała wzory od sąsiadów zachodnich. Były jednak w ubiorach XIII w. również i odmiany lokalne, dające się zauważyć przy porównywaniu dużej ilości zabytków sztuki tego okresu.

Nieco inną odmianę wierzchniej sukni kobiecej (surcot) spotkać można wśród zabytków sztuki poludniowofrancuskiej i hiszpańskiej. W rękopisie prowansalskim z lat 1270- 1280 powtarza się

ui