64982 Zaproszenie do socjologii Peter L Berger6 (2)

przyjęciu ludzie „grają społeczeństwo", to znaczy nawiązują rozliczne formy interakcji społecznej, lecz bez zwykłej powagi. Życie towarzyskie zmienia poważną wymianę informacji w nie zobowiązującą konwersację; eros

—    w kokieterię; etykę — w maniery; estetykę — w gust. Jak ukazuje Simmel, świat życia towarzyskiego jest tworem nietrwałym i sztucznym, który może być rozbity przez każdego, kto odmawia udziału w grze. Człowiek wszczynający na przyjęciu gwałtowny spór psuje zabawę, podobnie jak ten, kto posuwa się we flircie do bezceremonialnego uwodzenia (przyjęcie nie jest orgią) lub ten, kto niedwuznacznie załatwia interesy pod płaszczykiem niewinnej pogawędki (salonowa konwersacja musi przynajmniej udawać bezinteresowność). Ci, którzy uczestniczą w czysto towarzyskiej sytuacji, pozostawiają na jakiś czas na uboczu swe „poważne" tożsamości i wkraczają w przelotny świat pozoru, który polega między innymi na figlarnym udawaniu, że wszyscy uwolnili się od brzemienia pozycji, własności i namiętności normalnie do nich przypisanych. Każdy, kto wnosi ze sobą ciężar „poważnych" zewnętrznych interesów, natychmiast niweczy subtelną sztukę udawania. Nawiasem mówiąc, jest to powód, dla którego czysta towarzyskość rzadko jest możliwa, wyjąwszy grono równych sobie, ponieważ zbyt trudne jest zachowanie owego pozoru — jak boleśnie tego dowodzi każde biurowe party.

Nie interesuje nas tutaj szczególnie zjawisko towarzyskości jako takie, lecz możemy obecnie powiązać to, co na jego temat mówi Simmel, z naszymi wcześniejszymi rozważaniami na temat tezy Meada, iż nauka ról społecznych dokonuje się w zabawie. Twierdzimy, że towarzyskość w ogóle nie mogłaby istnieć jako sztuka, gdyby społeczeństwo w całości nie miało podobnie sztucznego charakteru. Innymi słowy, towarzyskość jest szczególnym przypadkiem „zabawy w społeczeństwo", bardziej świadomie symulowanej, mniej związanej z naglącymi ambicjami kariery życiowej

—    mającej jednak tę samą naturę co materia społeczna, z którą także można igrać. Jak widzieliśmy, to właśnie w takiej zabawie dziecko uczy się podejmowania swych „poważnych" ról. W życiu towarzyskim powracamy na chwilę do tych maskarad dzieciństwa — stąd być może czerpana z niego przyjemność.

Byłoby jednak przesadą sądzić, że maski „poważnego" świata różnią się zasadniczo od masek świata zabawy. Ktoś gra Iwa salonowego na przyjęciu i człowieka o silnej woli w biurze. Salonowy takt daje się przełożyć na zręczność polityczną, a spryt w interesach na umiejętne posługiwanie się etykietą w celach towarzyskich lub, jak kto woli, istnieje związek między „wdziękami społecznymi" i umiejętnościami społecznymi w ogóle. W tym fakcie kryje się socjologiczne uzasadnienie „towarzyskiej" tresury zarówno dyplomatów, jak i debiutantek stawiających pierwsze kroki w świecie dorosłych. „Bawiąc się w społeczeństwo" człowiek uczy się, jak być aktorem sceny społecznej w każdej sytuacji. Jest to możliwe jedynie dlatego, że społeczeństwo jako całość ma charakter gry. jak błyskotliwie wykazał holenderski historyk, Johan Huizinga, w swej książce Homo ludens, nie sposób pojąć kultury ludzkiej w ogóle, jeśli nie spojrzy się na nią sub specie ludi — w aspekcie zabawy i wesela.

Tak oto dotarliśmy do ostatecznych granic tego, co da się jeszcze powiedzieć w ramach naukowego układu odniesienia socjologii. Pozostając w nim, nie możemy już ani trochę zmniejszyć nałożonego na czytelnika brzemienia determinizmu naszej poprzedniej argumentacji. W porównaniu z nią to, co zostało dotychczas powiedziane w niniejszym rozdziale, może przedstawiać się raczej mizernie i mniej niż przekonująco. Jest to nieuniknione. Powtórzmy: jest a priori niemożliwe odkrycie wolności w jej pełnym sensie za pomocą naukowych środków czy też w ramach naukowego uniwersum dyskursu. To, co maksymalnie moglibyśmy zrobić, to ukazywać — w pewnych sytuacjach — pewną swobodę od społecznej kontroli. Prawdopodobnie nie możemy wykryć wolności do działań społecznych, posługując się środkami naukowymi. Nawet gdybyśmy znaleźli dziury w porządku przyczynowym, których istnienia potrafiłaby dowieść socjologia, wkroczy psycholog, biolog czy inny spec od przyczynowości i zatka je korkiem skręconym z własnego kawałka determinizmu. Ponieważ jednak nie obiecywaliśmy w tej książce, że ograniczymy się ascetycznie do logiki naukowej, nic nie stoi więc na przeszkodzie, abyśmy spojrzeli na byt społeczny z zupełnie innej strony. Nie mogliśmy na gruncie socjologii odkryć wolności i wiemy, że nigdy nam się to nie uda. Trudno. Zobaczymy teraz, jak możemy spojrzeć na nasz model socjologiczny z odmiennego punktu widzenia.

Jak zauważyliśmy przedtem, jedynie intelektualny barbarzyńca może utrzymywać, że rzeczywistość to tylko to, co daje się uchwycić metodami naukowymi. Ponieważ usilnie staraliśmy się, żeby nic zaliczono nas do tej kategorii, nasze dywagacje socjologiczne toczyły się na proscenium innego poglądu na egzystencję ludzką, który nie jest ani socjologiczny, ani nawet naukowy. Nie można mu także zarzucić nadmiernego ekscentryzmu, jest on bowiem raczej pospolitą <choć odmiennie ujętą) antropologią przyznającą człowiekowi zdolność bycia wolnym. Oczywiście filozoficzne rozważania na

133