68030 Obraz2

LXXIV EWOLUCJA MYŚLI KRYTYCZNEJ

Na pewno taki sposób interpretowania rozprawy Mochnackiego jest zgodny z zamierzeniem autorskim, wyrażonym metaforycznie już w motcie położonym pod tytułem pracy, na które badacze nie zwrócili dotąd należytej uwagi. Autor zacytował sentencję wyjętą z Elegii (2, 10, 6) Propercjusza: „W rzeczach wielkich wystarczy chcieć” (In magnis et voluisse sat est), przywołaną przez rzymskiego poetę dla podkreślenia momentu przełomu w twórczości własnej. Mochnacki zdaje się tym samym sugerować, iż książkę O literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym także należy traktować jako rozprawę przełomową, inną od publikacji wcześniejszych, otwierającą nowe horyzonty poznawcze, o czym przekonuje też jej zawartość.

Dominuje w niej me perspektywa krytycznoliteracka, ale filozoficzna z koncepcją narodu Herdera, wizją natury Schillera i Novalisa, filozofią transcendentalną Schellinga. Na tym bogatym obszarze myśli autor zbudował tożsamościową koncepcję narodu i w sposób rygorystyczny przyporządkował jej obraz historii literatury polskiej oraz współczesne dokonania pisarskie romantyków. Warto podkreślić, iż Mochnacki po raz pierwszy zdystansował się tu wobec dziedziny krytyki, zarzucił też wypracowaną wcześniej metodę opisu literatury i zmodyfikował niektóre wcześniejsze ustalenia:

Nie będę roztrząsał pism uczonych Polaków — zapewnia autor — ani dzieł polskich artystów dla ocenienia ich wartości, bo to właściwie do krytyki należy. Zamiarem moim jest: zbadać ducha i przeniknąć do istoty polskiego narodu w ojczystej literaturze (O literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym. Warszawa 1830, s. 5).

Nadal sądzi, że sztuka i literatura to najpiękniejsze dziedziny działalności człowieka, ale większą wagę przywiązuje do umiejętności myślenia spekulatywnego. W rozdziale pierwszym ujawnia tedy szerokie rozumienie terminu „literatura”, do której zalicza wszelkie twory narodowego piśmiennictwa (tj. literaturę piękną, naukową, prawną, a także publicystykę), albowiem we wszystkich tych rodzajach i gatunkach ujawnia się—jego zdaniem — intelektualny duch narodu. Powstaje on stopniowo na drodze ewolucji form niższych ku formom wyższym. Z przekształcenia natury nieorganicznej w organiczną, w długotrwałym procesie narodzin wyższych form życia, by w rezultacie nieustających przemian wytworzyć świadomą refleksję najpierw w myśli każdego człowieka, później w zbiorowym myśleniu społeczeństwa. Wówczas to dopiero rodzi się nowoczesny naród:

Ściśle rzecz biorąc: naród nie jest to zbiór ludzi zamieszkałych na przestrzeni określonej pewnymi granicami. Ale raczej istotą narodu jest to zbiór wszystkich jego wyobrażeń, wszystkich pojęć i uczuć odpowiadających religii, instytucjom politycznym, prawodawstwu, obyczajom, a nawet będącym w ścisłym związku z położeniem geograficznym, klimatem i innemi warunkami empirycznego bytu (s. 53).

Poprzez pracę myślicieli, uczonych, pisarzy i sztukmistrzów (tj. malarzy, rzeźbiarzy) w toku dziejów naród „uznaje się w swoim jestestwie”, zyskuje samoświadomość i tożsamość. Na drodze naturalnej walki przeciwieństw, intelektualnych dysput i sporów, zmuszony do uczestniczenia w historycznych wypadkach, dochodzi do pełnego samookreślenia i niejako samorealizacji. Poszczególne etapy i różnorakie przeszkody towarzyszące owemu procesowi ujawnia Mochnacki w rozdziale drugim rozprawy, by w rozdziale końcowym rozpatrzyć dzieła literackie pod kątem obecności w nich oryginalnego, narodowego pierwiastka.

Rzeczywistym przedmiotem tych rozważań stały się więc przede wszystkim: zbiorowy charakter i stan narodu ujawniający się we współczesnym piśmiennictwie i filozoficznej refleksji. I tej to właśnie tezie przyporządkował Mochnacki w trzecim rozdziale rozprawy omówienie wybranych utworów