69112 SDC10985

	deklinacja	V
	temat	-en-			-es-	-er-	-bv-
	rodzaj	m.	n.	1 ^n'	n.	f.	i.
	1	-en-b	-c	-{	-o	•o 1 W 1	-bV-b
	i	-en-	bmb	-ęt-bmb	-es-bmb	-er-bję	-bV-bj<l
	L	-en-	p	K i *■* V 1	-es-e	-er-i	-bv-e
	pi. N-V	-eti-e	-en-a	-ęt-a	-es-a	-er-i	-bv-i
	G	-en-i		-ęt-b	-es-b	-er-b	-bV-b
	D	-en-bmi		-ęt-bmb	-es-tmb	-er-bmb	-bv-amb
	A	-en-i	-en-a	-ęt-a	-es-a	-er-i	-bv-i
	I	-en-bmi |	-en-y	-ęt-y	-es-y	-er-bmi	-w-ami
	L	-en-b%b		-ąt-byb	-es-b%b	-er-bxb	-bv-ayb
	du. N-A-V	-en-i |	-en-i	-ęt-i	-es-l	-er-i	-bv-i
	G-L	-en-u		-ęt-u	-es-u	-er-u	-bV-U
	D-I |	-en-bma		-ąt-bma	-es-bma	-er-bma	-w-ama

§ 10. Odmiana czasowników — typy koniugacji

a. Uwagi wstępne

W odmianie scs. i ps. czasowników wyróżniamy następujące formy: 1) właściwe formy werbalne (czasownikowe osobowe), do których należą: a) czasy: a) niezlożone — praesens, imperfectum, aoristus (aoryst), fi) złożone — perfectum, plusquamperfectum, futurum; b) tryby: a) niezłożone — indicativus, imperativus; /?) złożony — con-ditionalis; 2) formy imienno-werbalne (nomina yerbalią): a) infinitivus, b) supinum, c) participia — pracs. act., praes. pass., praet. (perf.) act. I i II, praet. pass.

Formy wyrażające czasy i tryby odmieniają się przez osoby i liczby: 1., 2., 3. sg., pi. i du. Participia odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje jak rzeczowniki i przymiotniki; infinitivus i supinum są nieodmienne. Formy czasów, trybów, in-finitiwu i supinum mają znaczenie strony czynnej (activum); stronę bierną (passivum) i zwrotną (reflexivum, medium) wyrażają formy opisowe (peryfrastyczne).

Formy scs. czasowników, podobnie jak w innych językach słowiańskich, wyrażają nie tylko czas w stosunku do chwili mówienia, ale także przebieg czynności lub stanu w ogóle. Szczególnie charakterystyczna jest tu opozycja aspektu niedokonanego i dokonanego. W związku z tym odróżnia się czasowniki niedokonane (verba im-perfectiva) i czasowniki dokonane (verba perfectiva). Funkcję aspektu dokonanego bardzo często spełnia prefiks, por. nesti : prinesti. Były jednak też czasowniki dokonane bezprzedrostkowe, por. dat i, damę, dasi, reSti, rękę, reieli 'rzec, powiedzieć’;

z drugiej strony nie wszystkie czasowniki przedrostkowe są dokonane, por. prinositi, prinoSq, prinosiSi 'przynosić’.

Wśród czasowników niedokonanych można wyróżnić czasowniki wyrażające czynność trwałą (verba durativa), por. nesti, nesq, neseH 'nieść’, i czasowniki wyrażające czynność częstotliwą (verba iterativa), por. nositi, noSq, nosiii 'nosić’.

Takie rodzaje czynności lub stanu, jak kierunek, miejsce, moment początkowy lub końcowy, były wyrażane najczęściej prefiksem werbalnym, por.: iznesti 'wynieść', iznositi 'wynosić’ — kierunek z wnętrza; mnesti 'wnieść’, mnositi 'wnosić' — kierunek do wnętrza; mznesti 'wznieść’, mznositi 'wznosić’ — kierunek do góry; stnesti 'znieść’, stnositi 'znosić’ — kierunek do jednego miejsca, razem itp. Te różne zmodyfikowane znaczenia czasowników podaje słownik.

Trzeba wreszcie zwrócić uwagę na to, że czasowniki, przede wszystkim ich formy werbalne, pełnią w zdaniu najczęściej funkcję orzeczenia. Ze stanowiska składniowo--semantycznego mogą one być przechodnie (tranzytywne) lub nieprzechodnie (nie-tranzytywne). Pierwsze z nich łączą się z dopełnieniem bliższym, najczęściej w formie biernika, i posiadają stronę bierną, drugie natomiast tej właściwości nie mają, por. bit i, nesti, dati, videti itp. + dopełnienie w formie A oraz iii, leźati, sipati, stali itp. bez dopełnienia bliższego i strony biernej.

b. Temat praes. i temat inf., podział na koniugacje

Cały zasób form czasownikowych w języku scs. i ps. opiera się na dwóch tematach: 1) na temacie czasu teraźniejszego (praesentis), zwanym też tematem I; 2) na temacie bezokolicznika (infinitivi), inaczej na temacie II. Od tematu I były tworzone formy trybu oznajmującego czasu teraźniejszego, formy trybu rozkazującego, imiesłowy czasu teraźniejszego — czynny i bierny, częściowo imperfectum i aoryst. Na temacie II oparte były z reguły formy aorystu, imperfectum, imiesłowów czasu przeszłego — czynnych i biernych, bezokolicznik i supinum.

Temat praes. znajdujemy po odcięciu końcówki osobowej w większości form; temat ten jest niewidoczny tylko w 1. sg. i 3. pl. Temat inf. natomiast uzyskujemy po oddzieleniu przyrostka -ti, pamiętając przy tym o możliwych zmianach fonetycznych, jakie mogły w temacie zajść. Praktycznie przy wyszukiwaniu tematów postępujemy w ten sposób, że za punkt wyjścia bierzemy 2. sg., która zazwyczaj bywa podawana w słownikach i opracowaniach gramatycznych, obok 1. sg. i infinitiwu, jako hasło czasownika, np. nesti, nesq, neseH, Tematem praes. w podanym przykładzie jest część nese- po odcięciu końcówki -U, a tematem inf. po oddzieleniu -ti pozostaje morfem rdzenny nes-.

W klasyfikacji typów koniugacyjnych za nadrzędny przyjmujemy podział według tematu praes., a za podrzędny (wtórny) — podział według tematu inf. Ze względu na gramatykę historyczną i porównawczą stosuje się na ogół powszechnie podział kasowników na pięć koniugacji. Trzeba tu zaznaczyć, że swoje zalety, zwłaszcza H stanowiska opisowego, ma podział na trzy koniugacje, bardziej zbliżony do kla-lyfikacji czasowników we współczesnych językach polskim i rosyjskim. Oba wspom-liane podziały postaramy się porównać niżej. Wyjdziemy od szerszego przedsta-

39