SDC10985

deklinacja	-en-	-<t‘	-es-	-er-	-bV-
temat rudsrai	m. 1 n.	n.	n.	f.	f.
|VUaVJ A I L	-en-b -C -en-bmb -en-e	1 -< ^1 -tf-bUlb	-o -es-bmu -es-e	-er-b -er-bji -cr-i	-IV-b -bV-bj'l -bv-e
pl. N-V G D A I L	-en-e 1 -tn-a -en-b -en-bmb -en-i -en-a -en-tmi J -en-y -en-bx*	-<r-a -ęt-bmb -ęt-a -<t-y	-es-a -es-b -es-btm -es-a -es-y -es-bx*	-er-i -er-b -er-bnib -er-i -er-billi -er-bXb	-bv-i -lV-b -bv-ami -bV-i -bv-ami -bf-a/i
du. N-A-V G-L D-I	-en-i i -en-e -en-u -en-bma	■c t-u -ej-bma	-es-Z -es-u -es-brną	-cr-i -er-u -er-bin a	-bv-i -bV-U -w-ama

§ 10. Odmiana czasowników — typy koniugacji a. Uwagi wstępne

W odmianie scs. i ps. czasowników wyróżniamy następujące formy: I) właściwe formy werbalne (czasownikowe osobowe), do których należą: a) czasy: er) niczłoźone — praesens, imperfcctum, aoristus (aoryst), fi) złożone — perfectum, plusquampcrfec?um, futurum; b) tryby: a) niczłoźone — indicativus, impcrativus; fi) złożony — con-ditionalis; 2) formy imienno-wcrbalnc (nomina vcrhalia): a) infinitivus, b) supinum, c) participia— praes. act., praes. pass., praet. (perf.) act. 1 i II, praet. pass.

Formy wyrażające czasy i tryby odmieniają się przez osoby i liczby: 1., 2., 3. sg., pł. i du. Participia odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje jak rzeczowniki i przymiotniki; infinitivu.\ i supinum są nieodmienne. Formy czasów, trybów, in-fmitiwu i supinum rnają znaczenie strony czynnej (activum); stronę bierną (passivum) i zwrotną (rcflcxivum, medium) wyrażają formy opisowe (pcryfrastycznc).

formy k». czasowników, podobnie jak w innych językach słowiańskich, wyra-

7” "^,C '^>lk0 f ^w ‘^,MU"^ku <><> chwili mówienia, ale' .akie przebieg czynności

°* »^ZCg"'"^{iC chan,k,c}*yty«na jes, (u opozycja aspektu niedoko-

tTfecti r    *^,ym °^drÓinił * ^cz“°wniki niedokonane (vcrba im-

^dzó cl oTr ^df° ^{0nlnr (YCrbl} P"^f—'-)• Funkcję aspektu dokonanego

konanc ^_PrzXn,'kV’ ' T *T ''    czasowniki do-

bezprzedrostkowe, por. daU, dam_K dasi. rM. rekf. „Mi 'rzec, powiedzieć';

isąs tzsst    *-—-    - «*-*

Wśród czasowników niedokonanych można wyróżnić czasowniki wyrażające czynnoSĆ trwałą (verba duraiwa). por.    n_WJi 'nieść', i czasowniki wir a-

zające czynność częs.o.hw, (vcrba itera.ica), p„r. „ciii, ™j_v, „₀„j, W. ' rak.e rodzaje czynności lub sianu, jak kierunek, miejsce, moment począ.kowy lub końcowy, były wyrażane najczęściej prefiksem werbalnym, por.: iznali 'wynieść'. i-rnost" wynosić -kierunek z wnętrza; nnesti 'wnieść', ewiori/i 'wnosić' - kie-runek do wnętrza; t^znesli 'wznieść . wznosili ‘wznosić* — kierunek do góry; nnerfi znieść , swosUi znosić* — kierunek do jednego miejsca, razem itp. Tc różne zmodyfikowane znaczenia czasowników podaje słownik.

I rzeba wreszcie zwrócić uwagę na to, że czasowniki, przede wszystkim ich formy werbalne, pełnią w zdaniu najczęściej funkcję orzeczenia. Ze stanowiska składniowo--scmantycznego rnogą one być przechodnie (tranzytywne) lub nicprzechodnic (nic-tranzytywne). Pierwsze z nich łączą się z dopełnieniem bliższym, najczęściej w formie biernika, i posiadają stronę bierną, drugie natomiast tej właściwości nic mają, por. bili, ncsti, dali, vidfti itp. + dopełnienie w formie A oraz iii, leiuli, sipati, stali itp. bez dopełnienia bliższego i strony biernej.

b. Temat praes. i lemat inf., podział na koniugacje

Cały zasób form czasownikowych w języku scs. i ps. opiera się na dwóch tematach: 1) na temacie czasu teraźniejszego (praesentis), zwanym też tematem I; 2) na temacie bezokolicznika (infinitivi), inaczej na temacie II. Od tematu I były tworzone formy trybu oznajmującego czasu teraźniejszego, formy trybu rozkazującego, imiesłowy czasu teraźniejszego — czynny i bierny, częściowo impcrfcctum i aoryst. Na temacie II oparte były z reguły formy aorystu, impcrfcctum, imiesłowów czasu przeszłego — czynnych i biernych, bezokolicznik i supinum.

Temat praes. znajdujemy po odcięciu końcówki osobowej w większości form; temat ten jest niewidoczny tylko w 1. sg. i 3. pl. Temat inf. natomiast uzyskujemy po oddzieleniu przyrostka -li, pamiętając przy tym o możliwych zmianach fonetycznych, jakie mogły w temacie zajść. Praktycznie przy wyszukiwaniu tematów postępujemy w ten sposób, że za punkt wyjścia bierzemy 2. sg., która zazwyczaj bywa podawana w słownikach i opracowaniach gramatycznych, obok 1. sg- i infinitiwu, jako hasło czasownika, np. nesti, ntsq, neseSi. Tematem praes. w podanym przykładzie jest część ncsc- po odcięciu końcówki -ii, a tematem inf. po oddzieleniu -U pozostaje morfem rdzenny nes-.

W klasyfikacji typów koniugacyjnych za nadrzędny przyjmujemy podział według tematu praes., a za podrzędny (wtórny) — podział według tematu inf. Ze względu na gramatykę historyczną i porównawczą stosuje się na ogół powszechnie podział kasowników na pięć koniugacji. Trzeba tu zaznaczyć, że swoje zalety, zwłaszcza te stanowiska opisowego, ma podział na trzy koniugacje, bardziej zbliżony do klasyfikacji czasowników' we współczesnych językach polskim i rosyjskim. Oba wspom lianę podziały postaramy się porównać niżej. \N yjdziemy od szerszego przedsta

39