69221 synkretyzm

synkrelyzm [a. syncretism; f. syncretisme; n. Synkretismus; r. chhkpcth3m], zwany ściślej s. religijnym w odróżnieniu od s. filozoficznego, literackiego i psychologicznego, to termin z zakresu etnoreligioznawslwa i porównawczej historii religii, oznaczający zjawisko religijnej -> akulturacji. Przez s. rozumie się zarówno proces, jak i rezultat procesu zmian systemu religijnego w sytuacji interkulturowych kontaktów typu dyfuzyjnego czy akulturacyjnego oraz inter-rcligijnych oddziaływań, którego istotą jest

przenikanie się, a następnie łączenie, się-fc]# mentów pochodzących z różnych religii. W wy4 niku tych zmian powstaje nowa synkretyczną struktura religijna, którą traktuje się jako twór

0    charakterze eklektycznym przypominający amalgamat i będący zwykłą fuzją heterogen-nych elementów lub jako nowy pod względem jakościowym, koherentny system będący syntezą uczestniczących w tej konfrontacji religii. Oba te , sposoby interpretacji s. nie muszą być sprzeczne, [ jeśli traktować się je będzie jako odmienne fazy ' synkretyzacyjnego procesu, który w początkowym etapie jest zazwyczaj powierzchowny

1    eklektyczny, później zaś obejmuje coraz głębsze sfery życia religijnego, prowadząc często do ukształtowania się religii nowego już typu. j

S. jest zjawiskiem powszechnym w dziejach kultury, decydującym w dużej mierze o dynamice zmian religijnych. Prowadzić może zarówno do zaniku jednych religii, jak i do powstawania nowych, synkretycznych religii. Bardzo ważną rolę odegrał s. w starożytności, szczególnie w okresie konfrontacji hellenizmu z religijną myślą Wschodu oraz w dobie rzymskich podbojów Europy, Azji i Afryki. Produktem s. stały się także najważniejsze religic światowe: buddyzm, chrześcijaństwo i islam. W miarę krzepnięcia i rozprzestrzeniania się na nowe terytoria dawały one impuls do nowej fali syn-krclyzacyjnych procesów, w wyniku której powstawały lokalne mutacje i warianty religii uni-wersalistycznych. Jedną z ostatnich faz tego procesu stał się tzw. s. kolonialny, ukształtowany w warunkach dominacji polityczno-ekonomicznej i ideologiczno-ku1 turowej narodów europejskich nad krajami i ludami pozostałych kontynentów. Chrześcijański prozelityzm, dążąc do eliminacji tubylczych wierzeń, nie tylko je I dyskredytował i niszczył, ale częściowo także! adaptował i akceptował nie mając wystarczającej mocy likwidacji „pogańskich” tradycji.

Z drugiej strony opór tubylczych kultur przejawiał się również w postaci częściowej adaptacji obcej i dominującej religii do lokalnych systemów wierzeniowych.

S. typowy dla sytuacji kolonialnej i postko-lonialnej, najczęściej studiowany przez etnologów, przyjmował różnorodne postaci w zależności od specyfiki historycznego kontekstu

konfrontacji religijnej. Do najczęściej spotykanych form s. należą: 1) ruchy. synkretyczne

o silnych znamionach -* natywizmu lub inil-lenaryzmu, wykorzystujące eiementy chrześcijańskie do tworzenia rytuałów i programów skierowanych przeciwko narzuconej i dominującej religii; 2) kulty synkretyczne - powstałe na gruncie wierzeń tubylczych lub w ramach formalnie zaakceptowanego chrystianizmu, celebrowane najczęściej potajemnie i traktowane przez wiernych jako najskuteczniejszy środek rozwiązania istotnych egzystencjalnych problemów dzięki połączeniu starych i nowych mocy sakralnych; 3) religie synkretyczne — uformowane najczęściej z. ruchów lub kultów synkretycznych i przybierające postać niezależnego, często zinstytucjonalizowanego wyznania łączącego w doktrynie, rytuale i organizacji wzory tubylcze i chrześcijańskie (np. peyotyzm w Ameryce Północnej, vodu na Haiti czy kim-bangizm w Afryce). Niektóre współczesne religie synkretyczne wywodzą się także z innych źródeł, a mianowicie ze świadomych prób syntezy światowych systemów religijnych, drogą szukania w nich elementów' wspólnych (np. bahaizm); 4) s. religii ludowych — widoczny wyraźnie w wierzeniach mieszkańców wiejskich regionów, szczególnie tych krajów, w których chrześcijań-stwo utrwaliło się w dobie kolonialnej nie eliminując tubylczego podłoża światopoglądowego (np, w Ameryce Łacińskiej). Ten typ s. występuje co najmniej w dwóch odmianach. Pierwsza to s. u segmentowany czy „poprzedzielany”, tj.-równoległy względnie dualistyczuy, polegający na współistnieniu dwóch komplementarnych, ale jednak oddzielnych sfer religijnej rzeczywistości — jednej o dominacji elementów chrześcijańskich i drugiej o przewadze treści tubylczych, funkcjonujących w ten sposób, iż każda z nich ma własne rytuały, śwdęte miejsca, symbole, parafcrnalia i kapłanów, choć obie wprzęgnięte są w ten sam system sakralnych gwarancji gospodarczego powodzenia, ochrony życia i zdrowia (np. religia współczesnych Majów lub Indian andyjskich). Drugą odmianą jest s. zintegrowany lub „połączony”, czyli właściwy, polegający na harmonijnym współwystępowaniu elementów różnego' pochodzenia w ramach jednej tylko sfery rzeczywistości religijnej będącej syntezą tubylczej T chrześcijańskiej wizji świata (W. Madsen, 1957).

Zasięg i tempo s. zależą od typu i kondycji wchodzących ze sobą w kontakt religii oraz od charakteru intcrkulturowej konfrontacji. Tolerancyjna elastyczność systemu religijnego sprzyja zwykle s. umożliwiając bezkonfliktową inkorporację nowych (obcych) elementów (kultów, rytuałów), jak miało to miejsce np. w religii rzymskiej, podczas gdy religijny etnocentryzm

i izolacjonizm stwarzają skuteczne bariery procesom wymiany idei religijnych, czego dobrym przykładem jest judaizm. Niestabilność jednej ze stron inten-ełigijnego kontaktu jest także ważnym czynnikiem ułatwiającym s. Szczególnie ! widoczne jest to wówczas, gdy w trakcie międzykulturowej konfrontacji jedna zc stron ulega znacznej dezorganizacji wpadając w stan kryzysu o- j bjawiająccgo się upadkiem autorytetów, dyskre- j dytacją starych kultów i zachowaniem dotychczasowej wizji świata. W takiej sytuacji ludzie dążąc do szybkiej odbudowy ideologicznej równowagi, która dałaby im poczucie stabilności i i umożliwiła orientację w święcie nowych warto- ! ści próbują osiągnąć ten cel łącząc nowe idee religijne z treściami tradycyjnymi. Obok tolerancji i kryzysu ważnym elementem sprzyjającym s. jest przymus. Ten aspekt s. widoczny • był wszędzie tam, gdzie ekspansji prozeli- | tycznej religii towarzyszyła dominacja poli- j tyczno-ekonomiczna nad kolonizowanymi i ewangelizowanymi ludami połączona ze świadomie prowadzoną akcją eliminacji tubylczych wierzeń i walki z jej przeżytkami.' Szybkie, ale i powierzchowne przyjęcie obcej religii jest w tym kontekście bezalternatywną strategią j adaptacyjną umożliwiającą zachowanie części ¹ własnego dziedzictwa religijnego. Obok takiego tubylczego s. obronnego spotykamy się także z s. intencjonalnym, narzucanym przez agentów religii prozelitycznej w trakcie działań misyjnych. Jest on jakby religijną wersją akulturacji kierowanej, polegającą na próbie j znalezienia wspólnych cech w obu religiach i ich wyeksponowaniu, a także na interpretacji chrześcijańskiej doktryny przy użyciu tubylczych kategorii pojęciowych oraz na wykorzystaniu starych rytuałów, parafenialiów. i sakralnych miejsc do umocnienia nowej wiary.

Proces synkretyzacji może przebiegać rozmaitymi drogami. Najprostszą z nich jest inkorporacja wyselekcjonowanych elementów obcej religii (symboli, kultów, idei, rytuałów) do starego systemu religijnego. To włączenie może go tylko wydatnie wzbogacić nie zmieniając w sdo-ób istotny jego struktury, może też prowadzić Jo ważnych przekształceń, np. przez wypieranie (eliminację) pewnych tradycyjnych treści lub też przez odmienną ich hierarchizację. Inkorporacji towarzyszy często kontaminacja, czyli nakładanie się symboli, rytuałów i przede wszystkim czczonych postaci, które ulegają utożsamieniu, syntezie (w przypadku zlewania się kilku postaci w jedno bóstwo) i superpozycji (tj. oddawania czci dawnym bogom pod postacią i imionami np. świętych katolickich). Bardziej zaawansowaną formą s. jest rcinter-pretacja (M.J. Hcrskovjts, 1949), tj. proces akceptacji nowych idei religijnych przez ich wyjaśnienie (nadanie im sensu) w kategoriach

tubylczych lub też, w bardziej akulturacyjnie rozwiniętej sytuacji, przez zmianę sensu tradycyjnych treści tubylczych przez ich interpretację w kategoriach nowego (obcego) systemu religijnego. Wreszcie s. przejawiać się może przez restrukturyzację systemu religijnego zmieniającą całkowicie jego dotychczasowe oblicze nie tylko zewnętrzne (przeważnie rytualne), ale także i wewnętrzne (strukturalne), co uwidocznić się może w powstaniu nowych synkretycznych idei (mitów) tworzących ramy nowej synkrelycznej wizji świata, odmiennej zasadniczo zarówno od tradycyjnej, jak i od np. chrześcijańskiej.

Biorąc pod uwagę fakt występowania lub braku restrukturyzacji można w s. dostrzec dwie jego zasadnicze postaci, a mianowicie s. „płytki” (formalny lub pozorny), charakteryzujący się synkretycznymi formami zewnętrznymi powstałymi na skutek inkorporacji, kontaminacji i nawet tubylczej rcinterprela-cji, jednak bez zasadniczo zmienionych struktur ideologicznych (mitów) nadal pełniących swe tradycyjne funkcje światopoglądowe oraz s. „głęboki” (właściwy lub strukturalny), cechujący się przede wszystkim zasadniczą przebudową sakralnego światopoglądu i filozofii życia, a co za tym idzie także i odmienną ich funkcją. Dotychczasowe studia nad s. koncentrowały się głównie na zewnętrznych, a więc najłatwiejszych do rejestracji i analizy przejawach krzyżowania się systemów religijnych, co było także wynikiem braku rozwiniętej refleksji teoretycznej nad istotą s. Najnowsze studia, głównie o charakterze etnohistorycznym, zwracają już większą uwagę na dotychczas zaniedbywane obszary badań nad s„ interesując się dynamiką synkretycznych procesów, typologią s. oraz s. strukturalnym.

akulturacja, dyfuzja, natywizm, zmiana kulturowa

Li!.: M. Adrionj; Sincretisruo, w: Enciclopcdia deila religione, vol. 5. Firenze 1973. — H. Bonnct: Zum Vcr-staiidniss des Synkretismus, „Zeitschnft Tur Aegyptische Sprache und Altcrtumskundc”, 75: 1939. — 3. Cultat: Łe rencontre des religions, Pnris 1957. — M. Frankowska: Z problematyki synkretyzmu religijnego Indian Meksyku, „Etnogr. Pol.”, 16: 1972, 2. — M.J. Herskovits: Man and his works, New York 1949. — W. Madsen: Christo--paganism: A study of Mexican religions syncretism, ,,Tułano Uniyersity Middle American Research Institutc. Pu-blications”, 19:    1957.— Tenże: Religi o us syncretism,

w: Handbook of Middle American Indians, vol. 6, Austin 1967. — M. Posern-Zielińska: Peyotyzm. Religia Indian Ameryki Północnej, Wrocław 1972, Bibl. Etnogr. Pol., nr 25. — Syncretism, Based on papers rcad at the sympo-sium on cuftural contact held at Abo (8-10 Seplcmber 1966), Stockholm 1969. — G. Thils: Syncrćtismc ou ca-tboiicitć, Paris 1967.

A. POSŁRN-ZlEt.lŃSKt