77933 P1060846 (2)

Przegląd Ir be mów odmieni

106

Uwaga 1. Forma powinno w użyciach nieosobowych nic reprezentuje czas₀ nika POWINIEN, lecz czasownik niewłaściwy POWINNO, np.:

Um: powinno się rozwidnił (forma czasownika POWINNO plus bezoko!i_{CZfl Ł} czasownika ROZWIDNIĆ SIĘ)

Tu nie powinno się rozmawiał (forma czasownika POWINNO plus bezokolic^. czasownika ROZMAWIAĆ z zaimkiem nieokreślonym SIĘ, por. podobne jego ^ w zdaniu: Tu się nie rozmawia)

Jak wszystkie czasowniki niewłaściwe, POWINNO odmienia się przez cza* i tryb, ale odmiana ta podlega tym samym ograniczeniom, co w wypady czasownika POWINIEN, tzn. formy nieprzeszłe trybu orzekającego mogą wy. stępować w funkcji wszystkich czasów i obu trybów (orzekającego i warunkowego), formy przeszłe trybu orzekającego odnoszą się tylko do przeszłości, formy nieprzeszłe trybu warunkowego mogą być odnoszone do teraźniejszości, przyszłości lub przeszłości, formy przeszłe trybu warunkowego mogą być odnoszone tylko do przeszłości, a formy rozkazujące nie są używane:

Jakkolwiek ciężkie i straszliwe mogą nam się wydawał te dzieje, Bóg tak chciał, wiem tak powinno było był. (Z. Kossak, Pożoga)

Uważa się pewnych ludzi za wybuchowych, lecz gdyby się zajrzało w ich serce, powinno ty powiedzieł raczej, te to są cynicy albo ludzie aż nadto spokojni i flegmatyczni. (K. Irzykowski, Pisma teatralne 1930-1933)

Prosty rachunek arytmetyczny każe im się domyślić, że w Paryżu od dawna nie powinno by było już zostać żywej duszy. (B. Jasieński, Palę Paryż)

Uwaga 2. Nie uważamy za formy czasownikowe słów gotówem, gotóweś iip, ani bardzo już przestarzałych radem, radaś itp. Powstają one z połączenia formy predykatywnej przymiotnika GOTOWY lub formy przymiotnika RAD z końcówką osobowo-liczbową pominiętego czasownika BYC, np.:

Prawda mi wszystkim i dla niej gotówem (= gotów jestem) tycie oddać. (S. Lem. Cyberiada)

Ważniejsze terminy

Tryb - kategoria fleksyjna czasowników, mająca trzy wartości: orzekający, warunkowy, rozkazujący.

Tryb warunkowy potencjalny - przypuszczenie, że w określonych warunkach nastąpi jakiś stan rzeczy, wyrażone za pomocą form nieprzeszłych trybu warunkowego.

Tryb warunkowy nierzeczywisty - przypuszczenie, Ze w określonych warunkach mógł nastąpić jakiś stan rzeczy, o którym wiadomo, Ze nie nastąpił. Może być wyrażone za pomocą form przeszłych lub nieprzeszłych trybu warunkowego.

Czas - kategoria fleksyjna czasowników, w trybie orzekającym mająca cztery wartości (teraźniejszy, przyszły, przeszły, zaprzeszły), a w trybie warunkowym dwie (nieprzeszły, przeszły).

pinbliwoici czasowników POWINIEN, WINIEN i POWINNO

107

Osoba - kategoria fleksyjna czasowników, mająca trzy wartości: osoba pierwsza, osoba druga, osoba trzecia.

Pezosobnik forma czasownikowa o zakończeniu -no lub -to, np. pisano, umyto, odmienna analitycznie przez tryb.

Gerundium - forma czasownikowa o zakończeniu -orne, -tnie lub -cie, np. czytanie, liczenie, szycie, odmienna przez przypadek i czasem przez liczb?

Rzeczownik odsłowny - to samo, co gerundium.

Odsłownik - to samo, co gerundium.

Imiesłów przysłówkowy uprzedni - nieodmienna, dokonana forma czasownikowa na -szy, np. napisawszy, zgniótłszy.

Imiesłów przysłówkowy współczesny - nieodmienna, niedokonana forma czasownikowa na -qc, np. pisząc.

Imiesłów przymiotnikowy czynny - niedokonana forma czasownikowa na -ący, odmienna jak przymiotnik, np. piszący.

Imiesłów przymiotnikowy bierny - forma czasownikowa na -ny lub -ty, odmienna jak przymiotnik, np. pisany, myty.

Imiesłów czynny rezultatywny - przymiotnik tworzony od czasowników dokonanych, zakończony na -ny, -ty lub -ty, nazywający rezultat czynności i określający jej sprawce, np. najedzony ‘taki, który się najadł', uśmiechnięty 'taki. który się uśmiechnął', zmurszały 'taki, który zmurszał'.

Imiesłów bierny rezultatywny - przymiotnik tworzony od czasowników niedokonanych, zakończony na -ny lub -ty, nazywający rezultat czynności i określający jej obiekt, np malowany (dzbanek) ‘taki, który został pomalowany', wyplatany {fotel) ‘taki, który został wypleciony’.

Imiesłów przymiotnikowy przeszły - używana czasem nazwa imiesłowu czynnego rezultatywnego o zakończeniu -ły.

Transformacja bierna - przekształcenie zdania w strome czynnej na zdanie w strome biernej.

Pasywizacja - to samo, co transformacja bierna.

Czasowniki przechodnie - czasowniki mające imiesłów bierny i w związku z tym podlegające transformacji biernej.

Aspekt - kategoria klasyfikująca czasowników, mająca dwie wartości: dokonany i niedokonany. Niekiedy aspekt jest traktowany jako kategoria fleksyjna niektórych czasowników.

Para aspektowa - para leksemów czasownikowych, które różnią się tylko aspektem, poza tym zaś nie wykazują różnic znaczeniowych. Gdy aspekt traktowany jest jako kategona fleksyjna czasowników, parę tworzą zbiory form fleksyjnych tego samego leksemu.

lmperfcctiva tantum - czasowniki niedokonane nie mające odpowiednika dokonanego.

Perfectiva tantum - czasowniki dokonane nie mające odpowiednika niedokonanego.

Strona - tradycyjnie wyodrębniana kategona fleksyjna czasowników o trzech wartościach, czynna, bierna, zwrotna. Dziś konstrukcje bierne i zwrotne traktowane są zwykle jako połączenia form różnych leksemów, a przeciwstawienia stron dokonuje się na gruncie składni, a nie fleksji.