Wykłady z polskiej fleksji2

106 Przegląd leksemów odmiennych (yerbtil

106 Przegląd leksemów odmiennych (yerbtil

Uwaga 1. Forma powinno w użyciach nieosobowych nie reprezentuje czasów nika POWINIEN, lecz czasownik niewłaściwy POWINNO, np.:

Zaraz powinno się rozwidnić (forma czasownika POWINNO plus bezokolicznik czasownika ROZWIDNIĆ SIE)

Tu nie powinno się rozmawiać (forma czasownika POWINNO plus bezokolicznik czasownika ROZMAWIAĆ z zaimkiem nieokreślonym SIĘ, por. podobne jego użyciłl w zdaniu: Tu się nie rozmawia)

22 Jak wszystkie czasowniki niewłaściwe, POWINNO odmienia się przez czuj i tryb, ale odmiana ta podlega tym samym ograniczeniom, co w wypadku czasownika POWINIEN, tzn. formy nieprzeszłe trybu orzekającego mogą występować w funkcji wszystkich czasów i obu trybów (orzekającego i waru

formy przeszłe trybu orzekającego odnoszą się tylko do przeszłości, iunnn nieprzeszłe trybu warunkowego mogą być odnoszone do teraźniejszości, przyszłośc i lub przeszłości, formy przeszłe trybu warunkowego mogą być odnoszone tylko do przeszłości, a formy rozkazujące nie są używane:

Jakkolwiek ciężkie i straszliwe mogą nam się wydawać te dzieje. Bóg tak chciał, zatem tak powinno było być. (Z. Kossak, Pożoga)

Uważa się pewnych ludzi za wybuchowych, lecz gdyby się zajrzało w ich serce, powi, by się powiedzieć raczej, że to są cynicy albo ludzie aż nadto spokojni i flegmatyc (K. Irzykowski, Pisma teatralne 1930-1933)

Prosty rachunek arytmetyczny każe im się domyślić, że w Paryżu od dawna nie powinnS by było już zostać żywej duszy. (B. Jasieński, Palę Paryż)

Uwaga 2. Nie uważamy za formy czasownikowe słów gotówem, gotóweś dpi ani bardzo już przestarzałych radem, radaś itp. Powstają one z połączenia forrnyl predykatywnej przymiotnika GOTOWY lub formy przymiotnika RAD z końcówka osobowo-liczbową pominiętego czasownika BYĆ, np.:

Prawda mi wszystkim i dla niej gotówem (= gotów jestem) życie oddać. (S. LcinJ Cyberiada)

Ważniejsze terminy

Tryb - kategoria fleksyjna czasowników, mająca trzy wartości: orzekający, warunkowyl rozkazujący.

Tryb warunkowy potencjalny - przypuszczenie, że w określonych warunkach nastąpi jakiłl stan rzeczy, wyrażone za pomocą form nieprzeszłych trybu warunkowego.

Tryb warunkowy nierzeczywisty - przypuszczenie, że w określonych warunkach mó|fl nastąpić jakiś stan rzeczy, o którym wiadomo, że nie nastąpił. Może być wyrażone /«] pomocą form przeszłych lub nieprzeszłych trybu warunkowego.

Czas - kategoria fleksyjna czasowników, w trybie orzekającym mająca cztery wartości (teraźniejszy, przyszły, przeszły, zaprzeszły), a w trybie warunkowym dwie (nieprzes/ly przeszły).

'■ hliwości czasowników POWINIEN, WINIEN i POWINNO

107

t imiIhi kategoria fleksyjna czasowników, mająca trzy wartości: osoba pierwsza, osoba i linga, osoba trzecia.

I'. mwilinik - forma czasownikowa o zakończeniu -no lub -to, np. pisano, umyto, odmienna analitycznie przez tryb.

¹ .......lium - forma czasownikowa o zakończeniu -anie, -cnie lub -cie, np. czytanie,

lii zenie, szycie, odmienna przez przypadek i czasem przez liczbę.

H/ownik odsłowny - to samo, co gerundium.

I liMnwnik - to samo, co gerundium.

I|«li'slów przysłówkowy uprzedni - nieodmienna, dokonana forma czasownikowa na -szy, lip napisawszy, zgniótłszy.

linii slow przysłówkowy współczesny - nieodmienna, niedokonana forma czasownikowa n.i ąc, np. pisząc.

linii slow przymiotnikowy czynny - niedokonana forma czasownikowa na -ący. odmienna |uk przymiotnik, np. piszący.

linii slow przymiotnikowy bierny - forma czasownikowa na -ny lub -ty, odmienna jak przymiotnik, np. pisany, myty.

Imiesłów czynny rezultatywny - przymiotnik tworzony od czasowników dokonanych, zakończony na -ny, -ty lub -ty, nazywający rezultat czynności i określający jej sprawcę, np najedzony ‘taki, który się najadł’, uśmiechnięty ‘taki, który się uśmiechnął’, murszafy ‘taki, który zmurszał’.

Imiesłów bierny rezultatywny - przymiotnik tworzony od czasowników niedokonanych, /ukończony na -ny lub -ty. nazywający rezultat czynności i określający jej obiekt, np. malowany (dzbanek) ‘taki, który został pomalowany’, wyplatany (fotel) ‘taki. który /ustal wypleciony’.

linii .lów przymiotnikowy przeszły - używana czasem nazwa imiesłowu czynnego i *7i.iItatywnego o zakończeniu -ty.

I liinslnmiacja bierna - przekształcenie zdania w stronie czynnej na zdanie w stronic biernej.

1‘usy wl/ncja - to samo, co transformacja bierna.

¹ * usuw niki przechodnie - czasowniki mające imiesłów bierny i w związku / tym podlegające transformacji biernej.

'sprkl kategoria klasyfikująca czasowników, mająca dwie wartości: dokonany i nu do kominy. Niekiedy aspekt jest traktowany jako kategoria fleksyjna niektórych czasów

ę tuków.

•'mii aspektowa - para leksemów czasownikowych, które różnią się tylko aspektem, po/u

r lvm zaś nie wykazują różnic znaczeniowych. Gdy aspekt traktowany jest jako kategoria lleksyjna czasowników, parę tworzą zbiory form fleksyjnych tego samego leksemu.

Iiupciicclivu tantum - czasowniki niedokonane nie mające odpowiednika dokonanego.

IWecllyn tantum czasowniki dokonane nic mające odpowiednika niedokonanego.

mi nim tradycyjnie wyodrębniana kategoria fleksyjna czasowników o trzech wartościach: czynna, bierna, zwrotna. Dziś konstrukcje bierne i zwrotne traktowane są zwykle jako połączenia form różnych leksemów, a przeciwstawienia stron dokonuje się na gruncie ludni, a nic fleksji.