78232 Obrazv3

392

przeznaczonych do wykonania w domu przez co osiągają rezultaty poniżej swoich możliwości intelektualnych.

Dzieci nadpobudliwe cechuje też pochopność i pobieżność myślenia oraz wzmożona gadatliwość, a niekiedy również bujna wyobraźnia. Zbyt szybko udzielają nieprzemyślanych odpowiedzi, często „wyrywają się” się z odpowiedzią, zanim pytanie zostanie sfonnułowane w całości. Nie lubią zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego, łatwo rezygnują w obliczu trudności, nie próbują zastanowić się nad problemem. tylko stwierdzają,,nie wiem” lub „nie rozumiem”. Są nadmiernie gadatliwe,często wtrącają się do rozmowy, przerywają wypowiedzi innych, nie potrafią zaczekać na swoją kolej. Niekiedy odznaczają się bujną wyobraźnią i choć sprawiają wrażenie, że słuchają, myślą o czymś zupełnie innym. Gubią też różne rzeczy i stwarzają wokół siebie bałagan. W konsekwencji bez przerwy czegoś szukają—zwykle bezskutecznie, a zaraz potem przechodzą do innej czynności.

■■■

W sferze emocjonalnej objawy nadpobudliwości również nie stwarzająjednolite-go obrazu. Wspólna dla wszystkich dzieci jest znaczna impulsywność, czyli szybkie powstawanie reakcji emocjonalnych o dużej sile. Często wybuchają złością, są agresywne i konfliktowe, niekiedy reagują nadmierną płaczliwością. Charakteryzują się dużą ekspresją emocjonalną, niewspółmierną do siły bodźca. Są niecierpliwe, nie potrafią czekać na nagrodę, domagają się, aby ich praca została dostrzeżona i pochwalona natychmiast. Mają problemy z samokontrolą emocjonalną, stąd ich reakcje są niedostosowane do sytuacji. Są też dzieci, u których nadpobudliwość przejawia się głównie tzw. nadmierną wzruszeniowością. Przejmują się losem innych, w tym bohaterów filmowych oraz losem zwierząt i roślin. Czasem nadmiernie reagują na własną — często wyolbrzymioną— krzywdę, uskarżają się na brak akceptacji i niesprawiedliwe traktowanie. Pamiętajmy, że zwykle jednostki nadpobudliwe otrzymują wzmocnienie negatywne, są karane i upominane, co może prowadzić do niskiej samooceny, podtrzymywanej często brakiem pozytywnych kontaktów z rówieśnikami. U niektórych dzieci mogą rozwinąć się zachowania buntowniczo-opozycyjne w stosunku do dorosłych i kolegów.

Impulsywność wzmacnia nieprawidłowe reakcje poznawcze związane z udzielaniem pochopnych odpowiedzi, nieustannym zadawaniem pytań lub brakiem refleksji przy rozwiązywaniu problemów. Wpływa też na nieumiejętność przewidywania skutków własnego zachowania, co stwarza kolejne problemy.

W nadpobudliwości psychoruchowej można — zgodnie z klasyfikacją DSM-1V— wyróżnić podtyp z przewagą nadruchliwości, podtyp z przewagą deficytu uwagi oraz podtyp łączący te właściwości, natomiast klasyfikacja ICD-10 mówi o zaburzeniach hipcrkinetycznych bez podziału na grupy. Nie sątó stanowiska sprzeczne, gdyż zwykle zaburzenia występują we wszystkich sferach, jednak bliższe praktyce klinicznej jest podkreślenie możliwości zróżnicowanego obrazu nadpobudliwości, zależnie od dominacji zaburzeń w określonej sferze. Należy też zaznaczyć, że u poszczególnych jednostek zespół ten może mieć większe lub mniejsze nasilenie.

Dzieci z ADHD trzeba odróżnić od dzieci, które sprawiają trudności wychowawcze uwarunkowane głównie środowiskowo, bo zarówno zachowania agresywne, jak i niepokój ruchowy lub brak koncentracji uwagi mogą wystąpić w różnych zaburzeniach. Pa-

miętajmy, że rodzice nie wpływają swoim zachowaniem na powstanie nadpobudliwości psychoruchowej, która ma podłoże biologiczne, mogą ją tylko spotęgować lub osłabić, podobnie zresztą jak nauczyciele. Rodzice i nauczyciele powinni współpracować, aby razem rozwiązywać problemy związane z wychowywaniem dzieci z ADHD.

Najprostsze wskazówki dotyczące postępowania z takimi wychowankami (por. Nartowska 1980; Wolańczyk, Kołakowski, Skotnicka 1999; Cooper, ldeus 2001) można sformułować następująco:

—    ograniczenie czynników rozpraszających uwagę (np. w klasie sadzanie w pierwszej ławce, ale daleko od okna),

—    spokojna atmosfera, nacechowana życzliwością i akceptacją,

—    polecenia krótkie i konkretne, wypowiadane spokojnym, ale stanowczym tonem,

—    upewnienie się, że dziecko słucha, co się do niego mówi, czasem prośba o powtórzenie polecenia lub napisanie na kartce,

—    częste przypominanie o zadaniach, ale bez cech wyrzutu,

—    sprawdzanie, czy dziecko zakończyło daną czynność,

—    unikanie generalizowania („ty zawsze”),

—    pomoc w porządkowaniu otoczenia,

. — pomoc w rozpoczęciu danej czynności (i w klasie i w domu podczas odrabiania zadań),

—    dawanie okazji do aktywności ruchowej (np. w klasie prośby o wytarcie tablicy, przyniesienie kredy itp.),

—    organizacja ukierunkowanej aktywności (np. sportowej, zabawowej),

—    częste stosowanie pochwał za poprawne zachowanie, a niekiedy ignorowanie zachowań niepożądanych (dziecko uczy się wtedy, że przyciąga uwagę — która jest dla niego nagrodą — nie wtedy, gdy zachowuje się żle, ale wtedy, gdy stara się sprostać wymaganiom).

W miarę możliwości dzieci z nadpobudliwością psychoruchową powinny być objęte odrębnym oddziaływaniem terapeutycznym. Ciekawym przykładem takich oddziaływań jest program korekcji zachowań, opracowany przez T. Opolską i E. Potempską (1998), przeznaczony dla grupy dzieci z ADHD, który może być uzupełnieniem terapii indywidualnej. Rozwija on umiejętności społeczne i uczy kontroli zachowania.

1.2. Zahamowanie psychoruchowe

Zahamowanie psychoruchowe cechuje się przewagą procesów hamowania nad procesami pobudzenia (Spionek 1985; Chłopkiewicz 1987; Matczak. Włodarski 1992). Objawy tego zaburzenia są zróżnicowane z uwagi na różną siłę procesów nerwowych, np. u jednych dzieci pobudzenie może być osłabione lub występuje mała ruchliwość procesów nerwowych, czy inaczej mała żwawość (Strelau 1998), przez co trudno im jest przechodzić z jednej czynności do drugiej, natomiast u innych dzieci pobudzenie może być w normie, ale niewielka wytrzymałość na silną stymulację prowadzi do hamowania reakcji. W dodatku hamowanie obejmuje niekiedy tylko niektóre typy reakcji.