79458 skanuj0005 (292)

że właśnie w formie opowiadania problemy wewnętrzne i problemy wyrazu artystycznego, nurtujące twórczość Iwaszkiewicza od jej początków, uzyskały ład.

V

Na ziemię tymi podróżami i takimi problemami uprawioną spadł zasiew wojny. Poszukajmy, z jakim skutkiem.

Tylko Stara cegielnia i Młyn nad Lutynią poddają się temu samemu sposobowi omówienia. Każde z pozostałych opowiadań domaga się sposobu odrębnego. Najbardziej Róża. Ta historia niemłodej już służącej, która na swoje — nieudane za pierwszą próbą — małżeństwo pracuje w mieście jako kucharka, aż niepokoi swoją odmiennością od reszty opowiadań. Warstwa szukanego sensu filozoficznego i warstwa prze-mglonych niedomówień nie istnieje tu zupełnie. Wyłączone jest subiektywnie traktowane tło rzeczy, wyłączona aura. Sucha i surowa, jednoznaczna i na pozór zamknięta wśród wyobrażeń przedstawionych ludzi, ich światu wewnętrznemu oddająca panowanie nad narracją nowela, tym właśnie niepokoi.

Jako nowela naturalistyczna jest na pewno utworem bezbłędnym, ale? Ale stylizacja może przybierać różne kształty. Iwaszkiewicz był mistrzem stylizacji modernistycznej. Nieoczekiwane wyglądy zagadnienia stylizacji ujrzymy w Matce Joannie od Aniołów. Dlaczegóż u podłoża tej całkowicie odmiennej opowieści nie może leżeć jakiś — nie całkiem może świadomy — zamiar stylizatorski? Zamiar stylizacji na obiektywizm absolutny, ze starannym wyłączeniem tych wszystkich spojrzeń na rzeczywistość, w których Iwaszkiewicz jest mistrzem. Myślę o stosunku do przyrody.

Ogrodnik z Lutomska założył parę lat temu szkółkę drzewek i takie różne tam kwiaty. Znowu szła ścieżką ponad łąką; jeszcze zielona łąka, a na niej drzewa żółte i czerwone ładnie wyglądały. Świat był cały złoty i zielony, a jej tak nie szykuje się wszystko.

To niedostrzeganie przyrody jest słuszne o tyle, że oddaje

i

panowanie nad narracją człowiekowi wiejskiemu, który rzadko kiedy kontempluje przyrodę. Cwierćmorgowa właścicielka Róża (pólka kawałek i sad — czytamy o jej majątku) musi na te sprawy patrzeć inaczej aniżeli w ogóle nieokreślony w liczbie morgów Stefan Hołyński z Godów jesiennych. Jednakowoż jakaś, dająca się wyczuć, zbyt intencjonalna, zbyt świadoma granica tej niedbałości budzi podejrzenie o stylizację. Bo zamiast niepostrzeżenie prześliznąć się nad takimi ustępami, właśnie je dostrzegamy; Są jakoś zbyt niedbałe — i te, i wiele innych — by czyniły wrażenie całkowicie naturalnych. U pisarza zaś tak wieloznacznego jak Iwaszkiewicz ta naturalistyczna prawda jest zbyt gwałtownie i niespodziewanie prawdziwa, by nie czyniła wrażenia jakiegoś nowego — pretekstu.

Lecz jakkolwiek by Różę traktować, czy jako wycieczkę stylizatorską na- tereny dotąd nie zwiedzane przez pisarza, czy też jako zapowiedź stanowiska artystycznego, które kusi Iwaszkiewicza (tę drugą hipotezę potwierdzałaby Stara ciegiel-nia), wynik jest bezbłędny. Skala możliwości pisarskiej, ukryta w każdym z tych ujęć — jedyna we współczesnej prozie.

VI

Dopiero na kartach Bitwy na równinie Sedgemoor znajdujemy się ponownie w atmosferze właściwej Iwaszkiewiczowi, odmienionej, ale rozpoznawalnej od pierwszego ustępu opowieści: To urzekające artystycznie, przerażające myślowo opowiadanie stanowi najwyższe chyba artystycznie osiągnięcie w jego całym dorobku. Zrównoważone bogactwo wszystkich składników prozy nigdzie nie doszło do stanu równie wyrównanego i nasyconego, jak w tych dziejach papistki Anny.

To bogactwo uległo wszakże w Bitwie na równinie Sedgemoor znamiennemu przesunięciu. Czynne tło przyrody i rzeczy martwych już nie spełnia tej znaczącej i symbolicznie rozszerzonej roli, co fresk w Zygfrydzie, brzozowy zagajnik w Brzezinie. Przestało być samodzielnym motywem lirycznym, pod-

179