80035 ScannedImage 8

bardzo wcześnie¹, z pewnością przed przełomem konstantyńskim. Podstawowy model organizacji religijnej w chrześcijaństwie do dzisiaj nie zmienił się w sposób zasadniczy, chociaż zewnętrzne okoliczności utrudniły zachowywanie niektórych reguł. Organizację tę charakteryzują: zasada terytorialności (zupełnie zrealizowana dopiero w końcu trzeciego stulecia), wewnętrzny podział funkcji wykazujący tendencję do hierarchizacji (wbrew ideologii równości wzsystkich darów charyzmatycznych), uregulowana procedura przyjmowania nowych członków, własny wymiar sprawiedliwości, regulacja stosunków z otoczeniem według określonych kryteriów itp. Ostatni aspekt jest najważniejszy: chociaż gmina chrześcijańska nie rozwiązywała wszystkich świeckich więzów społecznych swych członków, o ile te nie były konfliktowe pod względem religijno-moralnym (prostytucja, niekiedy służba wojskowa), to ukształtował się jednak rodzaj podwójnej lojalności względem obowiązków obywatelskich i religijnych. Fakt, że mogło przy tym dochodzić do konfliktów w kwestii publicznych ofiar, nie dawał się przewidzieć, a i przecież nie zawsze miał miejsce. Podwójna lojalność zawsze jednak sygnalizuje możliwość zaistnienia sprzeczności, której ostateczne podstawy tkwią w przejętym z judaizmu postulacie ekskluzywizmu i totalności.

Ekskluzywizm i totalność nie są wszelako wystarczającymi motorami powstawania religijnych organizacji. Najlepszym tego przykładem jest islam. Wiadomo, że w islamie nie istnieją Kościoły i, mimo okazjonalnego używania tego pojęcia, nie ma w nim sekt². Przy tym utworzenie Kościoła islamskiego było z pewnością możliwe, albowiem przed ucieczką do Medyny Mahomet zgromadził w Mekce pewną liczbę zwolenników, a zatem istniały przesłanki powstania religijnej organizacji. Nie doszło do tego, gdyż sposób rozprzestrzeniania się islamu miał osobliwy charakter. Już w Medynie zawarł prorok układy z poszczególnymi plemionami, które tym samym przejęły nową religię, ta zaś stała się później częścią ich kultury. Dalsza ekspansja następowała wraz z rozprzestrzenianiem się władzy zislamizowanych plemion arabskich. W ten sposób zislamizowane zostały tereny podbite, część Umma, w której wiemy, jeśli tylko nie pozostał wyznawcą jednej z tolerowanych religii pisma, dowodził swej przynależności przez wyznanie i zachowywanie przykazań.

Działalność misyjna chrześcijaństwa w północnej i wschodniej Europie przebiegała w średniowieczu porównywalną pod pewnymi względami drogą, wszak w tym czasie struktura organizacyjna Kościoła chrześcijańskiego była już na tyle umocniona i zhierarchizowana, że ta wywodząca się z późnego antyku forma administrowania mogła zostać przeniesiona na inne społeczeństwa, które ulegały chrystianizacji in toto — od warstw górnych po dolne.

W tym podrozdziale szczególny nacisk położono na organizację religii chrześcijańskiej. Przyczyną tego jest nie tylko fakt, że religia ta do dzisiaj stanowi preferowany przedmiot badań socjologii religii, lecz przede wszystkim to, że przedstawia ona sobą według wszelkiego prawdopodobieństwa historycznie przypadek szczególny, którego konsekwencje do dziś trudno oszacować, i to nie tylko z punktu widzenia historii religii. W starożytności dane były wprawdzie wszystkie elementy organizacji religii chrześcijańskiej (nawet określenia urzędów mają już swoje źródłowe formy), ale dopiero ich kombinacja stworzyła coś historycznie niepowtarzalnego, co uczyniło religię dynamicznym składnikiem społecznego rozwoju.

Dialektyka religii i społeczeństwa, której istnienie zakładają pewni autorzy³, przybiera w chrześcijaństwie na sile. Sądzę, że jej źródło leży w znacznej części w wyjątkowym charakterze właściwej chrześcijaństwu organizacji. Każdy system organizacyjny ma do rozwiązania zadanie polegające na odpowiednim ukształtowaniu stosunków wymiany z otoczeniem, i będzie przy tym próbował, tak dalece jak to możliwe, zachować własną tożsamość. W stopniu, w jakim niemożliwa jest regulacja tychże stosunków całkowicie według własnych zasad, zawsze istnieje niebezpieczeństwo, że bądź przez nadmierny konformizm tożsamość ta zostanie utracona, bądź też przez zbytni rygoryzm pomniejszeniu ulegnie kwantytatywne i jakościowe znaczenie grupy.

163

1

   Por. A. von Harnack, Entstehung und Entwicklung der Kirchenvetfassung in den ersten zwei Jahrhunderten, 1910 oraz tegoż: Die Mission und Ausbreitung des Christentums in den ersten drei Jahrhunderten, t. 1-2,1915; R. Sohm, Kirchenrecht /, 1892; H. Lietzmann, Geschichte der Alten Kirche, L 1-3, 1936; C. Andersen, Die Kirehen der alten Christenheit, 1971 (Die Religionen der Menschheit, t 29); E. Hermann, Ecclesia in Re Publica, 1980.

2

   W. M. Walt, A. T. Welch, Der Islam, t. 1, 1980 (Die religionen der Menschheit, t. 25, 1); I. Goldziher, Vorlesungen iiberden Islam, 1925; Shorter Encyclopaedia of Islam, 1961; W. M. Watt, Conditions of Membership ofthe Islamie Community, w: C. J. Bleeker (red.), Initiation, 1965, ss. 195-201; Abu Mansur abd-alKahir ibn Tahir al-Baghdadf, Mosiem Schisms and Sects, 1920.

3

P. L. Berger, Zur Dialektik von Religion und Gesellschaft, 1973.