80�

WYKŁAD 6

trwałe (tzw. szumy) i nietrwałe, rodzaj wstrząsów powietrza, wywołanych swoistym „wybuchem”, tzw. impulsy. Poszczególne dźwięki mowy mają charakter złożony, stanowią kombinacje tych elementów.

Istnieje silna korelacja między barwą głoski, tzn. jej swoistymi właściwościami, odróżnianymi percepcyjnie, a sposobami wytwarzania dźwięku. I tak tony powstają wskutek drgania wiązadeł głosowych, położonych w krtani. Dźwięki nieregularne powstają przy zamknięciu kanału mownego i gwałtownym otwarciu (impulsy: spółgłoski zwarte typu /;, g, (/), a także przy zwężeniach i szczelinach, dających w efekcie szumy (tzn. różne typy spółgłosek szczelinowych).

Na barwę poszczególnych głosek składają się dźwięki złożone. Przy samogłoskach ton podstawowy wytwarza się w krtani, a jama ustna, gardłowa i nosowa, przybierając różne kształty, tworzy swoiste rezonatory, które modyfikują ton podstawowy i wytwarzają tony poboczne, nadając głosce charakterystyczną barwę, odróżnialną także przy szepcie. Na przykład samogłoska u, wymawiana przy wydłużonym rezonatorze (język cofnięty, wargi wydłużone), charakteryzuje się tonem najniższym, natomiast i, artykułowane przy krótkim rezonatorze, jest akustycznie wysokie z jednoczesnym udziałem pobocznych tonów niskich.

Spółgłoski są kombinacjami szmerów: impulsów (spółgłoski zwarte), szumów tworzonych przez szczeliny, impulsów i szumów (zwarto--szczelinowe, tzw. afrykaty). Części z nich towarzyszą tony (spółgłoski dźwięczne). Łącznie spółgłoski, w których występują zamknięcia, szczeliny (frykatywnc) lub połączenia jednych i drugich (afrykaty), tworzą główny zrąb spółgłosek (konsonantów), określany mianem obstruentów.

Szczególny typ stanowią głoski, będące połączeniami szmerów oraz tonów charakterystycznych dla samogłosek. .Są to tzw. głoski półotwarte (sonorne, sonanty) z otworem nosowym (m, n i in.) lub ustnym: drżące r, płynne /. W ich składzie akustycznym zawsze obecne są tony.

Wysokość głosu mierzona jest w hercach (określających liczbę drgań na sekundę). Im więcej drgań, tym dźwięk jest wyższy. Dźwięki mowy mieszczą się w przedziale od 200 Hz do ok. 4,5 tysiąca Hz. Ucho ludzkie oczywiście odbiera znacznie szerszy zakres dźwięków (od 16 do 16 tys.).

Dla komunikacji językowej ważne są nie tylko omówione już różnice barwy głosek, wynikające z różnorodnych sposobów ich wymawiania. Istotne są także inne cechy fizyczne, takie jak: iloczas (a więc czas trwania dźwięku), intonacja (zmiana wysokości głosu w trakcie wymawiania dźwięku) oraz akcent (przycisk), a więc siła dźwięku, jego 80 donośność (mierzona akustycznie w decybelach). Cechy te wykorzys-

tywane są przez poszczególne języki w różnym stopniu. (Szerzej o typologii fonologicznej mowa będzie w Wykładzie 14 naszego kursu). Obecnie scharakteryzujmy te zjawiska w sposób najbardziej elementarny.

Iloczas to długość trwania danego dźwięku. Zależy ona przede wszystkim od indywidualnego sposobu mówienia i różnic w wymowie poszczególnych głosek i wówczas nie jest funkcjonalnie istotna. Natomiast są języki, w których ta cecha fizyczna jest wykorzystywana dla komunikacji. We współczesnej polszczyźnie iloczas nie różnicuje znaków, nie pełni funkcji dystynktywnej, natomiast do XVI wieku krótkość lub długość samogłoski sygnalizowała odrębność znaków (graficznie oznaczano ją podwojoną literą, np. paan ‘pan'). W dalszym rozwoju różnica polskiego iloczasu zamieniła się w różnicę barwy, tzn. podwyższanie artykulacyjne samogłosek długich, np. „pochylanie" a długiego w kierunku o, a więc wymowa pfin. Są języki, w których do dziś iloczas rozróżnia znaczenia, np. w języku czeskim, gdzie draka znaczy ‘kolej', a draka ‘droga, forma żeńska przymiotnika’. W polszczyźnie współczesnej długość wymawiania samogłoski pełni jedynie funkcję ekspresywną, np. taki - ma znaczenie neutralne, a taaki! nacechowane jest emocjonalnie.

Cecha intonacji polega na zmianie wysokości tonu w czasie wymowy głoski. Istnieją języki (tzw. tonalne), przede wszystkim wschodnio-azjatyckie (grupa chińsko-tybetańska), w których różnice w intonacji (podwyższanie tonu, obniżanie lub kolejne podwyższanie i obniżanie) sygnalizują różnice w znaczeniach. Na przykład w języku wietnamskim połączenie la w zależności od cech tonalnych samogłoski a może mieć kilka różnych znaczeń, por. s. 186.

W polszczyźnie intonacja nie pełni funkcji dystynktywnej, natomiast wespół z iloczasem służy ekspresji, np. Coo!? - wyraz zdziwienia lub radości, a także ma zastosowanie w składni przy odróżnianiu zdań pytajnych od rozkazów i stwierdzeń. Różnica między Jan przyjechał. (stwierdzenie) i Jan przyjechał? (pytanie) sygnalizowana jest przez kontur intonacyjny z kadencją (obniżeniem tonu przy oznajmieniach) i anty-kadencją (podwyższeniem tonu przy pytaniach).

Akcent dynamiczny (przycisk) polega na bardziej donośnym (silniejszym) wymówieniu głoski (a ściślej odcinka, zwanego sylabą, którego centrum stanowi samogłoska), np. od wczolraj, przynieśliśmy. Są języki (np. język rosyjski), w których akcent jest ruchomy i pełni funkcję dystynktywną, różnicuje znaki, np. milka ‘męka' i rnuka ‘mąka’. W polszczyźnie akcent jest ustabilizowany na drugiej sylabie od końca (tzw. 81