82146 str 156 157

3.    Jest to zasadnicze postanowienie tzw. statutów nieszawskich Kazimierza Jagiellończyka, wymuszonych na królu przez szlachtę, która w tym szantażu nie zawahała się wykorzystać swej uprzywilejowanej pozycji w systemie obronnym kraju. Kazimierz Jagiellończyk powołał pospolite ruszenie na walną rozprawę z Krzyżakami, ale zebrana pod Cerekwicą szlachta oświadczyła, że nie ruszy się z miejsca, jeśli król nie nada jej nowych przywilejów. Kazimierz Jagiellończyk musiał ustąpić, gdyż oprócz pospolitego ruszenia nie dysponował żadnym wojskiem. Zobowiązanie, że król nie będzie wydawał nowych praw, ani też zwoływał pospolitego ruszenia bez zgody sejmików, było wydarzeniem przełomowym na drodze do przekształcenia Polski w państwo tzw. demokracji szlacheckiej. Za tę cenę szlachta wyruszyła spod Cerekwicy pod Chojnice, ale tam została rozgromiona przez armię krzyżacką.

4.    Przytoczony cytat to uchwała sejmu piotrkowskiego z czasów Jana Olbrachta, pozbawiająca mieszczan prawa posiadania dóbr ziemskich. Szlachecki parlament obłudnie argumentował, że mieszczanie posiadający dobra ziemskie uchylają się od służby w pospolitym ruszeniu. Istotnie, niewielka warstwa mieszczan, która posiadała dobra ziemskie, była z tego tytułu zobowiązana do służby w pospolitym ruszeniu, podobnie zresztą jak sołtysi. Jednakże nie jest prawdą, że mieszczanie ci uchylali się od tego obowiązku. Natomiast szlachcie zależało na pozbawieniu ich tego prawa. Osiągnięto ten cel przez pozbawienie mieszczan przywileju posiadania dóbr ziemskich. W ten sposób — łącznie ze skupem sołectw — pospolite ruszenie zostało ostatecznie przekształcone w instytucję wyłącznie szlachecką.

5.    Jest to uchwałę sejmu warszawskiego z czasów Stefana Batorego o utworzeniu piechoty wybranieckiej. W 1595 roku uchwała ta została rozciągnięta także na Litwę. W piechocie wybranieckiej służyli chłopi z dóbr królewskich. Z każdych 20 uprawianych łanów jeden chłop obowiązany był do służby z uzbrojeniem, ekwipunkiem i umundurowaniem; w zamian za to zwolniony był od pańszczyzny i podatków (ciężary te rozkładano na użytkowników pozostałych 19 łanów). Wybraniec stawał co kwartał na ćwiczenia pod okiem wojewódzkiego rotmistrza wybranieckiego. W Koronie wybrańców mogło być do 8000, a na Litwie ponad 1000. Gdyby uchwała o piechocie wybranieckiej dotyczyła wszystkich dóbr (szlacheckich, kościelnych) wybrańców mogłoby być do 20 000. Na przeszkodzie temu stanęła opozycja szlachty. Mimo to utworzenie piechoty wybranieckiej było pierwszym poważnym krokiem ku rozszerzeniu obowiązku służby wojskowej poza krąg szlachty.

6.    Jest to uchwała nadzwyczajnego sejmu warszawskiego, zwołanego przez Jana Kazimierza wobec groźby najazdu szwedzkiego. Na mocy tej uchwały powołano po raz pierwszy w skali całego kraju i w odniesieniu do wszystkich dóbr tzw. piechotę łanową — jeden piechur z każdych 15 łanów. W przeciwieństwie do piechoty wybranieckiej piechota łanowa nie była formacją stałą, ale każdorazowo powoływaną przez sejm na określony przeciąg czasu (w tym przypadku na pół roku).

7.    Przytoczony tekst pochodzi z uchwały Sejmu Czteroletniego w sprawie powołania rekruta do stutysięcznej armii, której utworzenie postanowione zostało rok wcześniej (1788). Pobór miał polegać na dostarczeniu po jednym rekrucie z każdych 50 dymów w dobrach królewskich i duchownych i z każdych 100 dymów w dobrach prywatnych. Rekruci, przeważnie chłopi, w wieku 18—35 lat, powoływani byli na sześcioletni okres tzw. kapitulacji. Mimo ograniczonego zasięgu tej uchwały — jej realizacja mogła dać najwyżej 8000 rekrutów, a chłop potrzebował pisemnej zgody dziedzica — była ona poważnym krokiem naprzód w kierunku upowszechnienia służby wojskowej i nasycenia armii elementem ludowym.

8.    Jest to deklaracja zawarta w Konstytucji 3 Maja. Tutaj po raz pierwszy, choć jeszcze ogólnikowy, sformułowano zasadę powszechnego obowiązku służby wojskowej wszystkich obywateli kraju.

9.    Jest to uchwała Rady Najwyższej Narodowej z czasów insurekcji kościuszkowskiej, precyzująca zapowiedzianą Uniwersałem Połanieckim zasadę wynagradzania wolnością i ziemią zasłużonych w obronie ojczyzny chłopów.

10. Jest to podstawowy artykuł uchwały Rządu Narodowego, mającej na celu przyciągnięcie chłopów do powstania styczniowego.

157