82639 ScannedImage 14

76 Religie Bliskiego Wschodu

aktywnemu Ba‘alowi. W fenickim mieście Byblos należy on do triady najważniejszych bogów. O istnieniu kultu Ela w Syrii świadczą inskrypcje z VIII w. p.n.e. z Zen-dżirli/Zincirli (północna Syria, u stóp gór Amanus)¹. Określenie El (//, el) stało się ogólnosemicką nazwą bóstwa.

W tekstach z Ugarit spotykamy też Elat. Jest to imię lub tytuł małżonki Ela, upodobnionej później do Aszirat. W tekstach tych występuje ona jako Elat lub Aszirat (Aszera). Była rodzicielką bogów {qnyt), boginią miłości i wojny (podobnie jak Isz-tar), a także „opiekunką zwierząt” (jej symbolem był lew) oraz boginią morza, płodności i urodzaju. Charakterystyczną cechą jej kultu była sakralna prostytucja. Często przedstawiano ją półnagą lub nagą, jadącą na koniu lub stojącą na grzbiecie lwa. Akadowie czcili ją jako Aszratum. W Starym Testamencie jej kult-jako Aszera-łączony jest (wbrew ugaryckiej tradycji) z kultem Ba‘ala. Także dla Fenicjan (zwłaszcza w Sydonie) była żonąBa‘ala. Stąd jej kult dotarł do Izraela: według Biblii, Salomon miał jej zbudować świątynię na wschód od Jerozolimy, a prorocy izraelscy usilnie zwalczali jej kult. Wspominana przez Jeremiasza bogini Królowa Niebios (7, 18; 44, 17), czczona w jego czasach w Jerozolimie, to zapewne Aszera.

Ba‘al² (Pan, Władca) to imię (lub raczej epitet) kilku lokalnych bóstw. W tekstach starożytnych spotykamy liczne odmiany Ba‘ala: Ba‘al Sydonu, Ba‘al Lebanon (Pan Libanu), Ba‘al Zaphon (Pan góry Zaphon), Ba‘al Gubią (Pan Byblos), Ba‘al Peor (Pan Bet Peor), Ba‘al Zebul (Pan Ekronu) lub Ba‘al Szamin (Pan Niebios). Bóg ten zajmuje czołowe miejsce w tekstach z Ugarit, a czczono go w Syrii, górnej Mezopotamii, Anatolii i Izraelu (syn Saula miał na imię Iszbaal, a jego wnuk Meribbaal)^{3 4}. Często obdarzano go tytułem „książę” (zbt)^w i „bardzo potężny”. Był synem Daga-na⁵, boga zboża i płodności i stał na czele syryjskiego panteonu w towarzystwie kilku bogiń urodzaju. Mieszkał na świętej górze Zaphon⁶, leżącej u ujścia Orontesu, wysokiej na 1770 m i widocznej z Ugarit (ok. 50 km na południe od miasta). Był to młody i aktywny bóg burzy (stąd ugaryckie określenie .jeżdżący na obłokach”), deszczu i płodności, „pan niebios”. Teksty z Ugarit opisują śmierć Ba‘ala w chwili, gdy roślinność zamiera w upale lata, oraz jego powrót do życia z nadejściem pory deszczowej.

W cyklu mitów opisana jest walka Ba‘ala z Motem⁷, synem Ela, bogiem świata podziemnego, śmierci i personifikacją upałów powodujących zamieranie roślinności⁸. Pokonany Ba‘al zstępuje do państwa umarłych, roślinność więdnie a płodność zanika. Bogowie rozpaczają a Anat schodzi do podziemi, pokonuje Mota i Ba‘al powraca na ziemię przywracając na niej życie. Mit o walce Ba‘ala z Motem to lokalny wariant powszechnego na Bliskim Wschodzie motywu „umierającego i zmartwychwstającego boga”, stanowiącego alegoryczny opisu obumierania i odżywania przyrody. Jest to typowy dramat kultowy o charakterze rolniczym, związany ze zmiennością pór roku, bardzo podobny do historii babilońskiego Tammuza. Poiy roku są więc wynikiem powtarzającej się co roku walki Ba‘ala z Motem. Powiązanie zaś (w tekstach i ikonografii) Ba‘ala z bykiem ukazuje go jako boga zapładniającego, zapewniającego urodzaj.

W kulcie tym widać przejawy synkretyzmu: Ba‘ala utożsamiano z mezopotam-skim Adadem i aramejskim Hadadem. W tekstach z Ugarit mamy też opowieść o tym, jak Ba‘al pokonał ojca bogów, Ela, i dał początek nowej generacji bogów. Wówczas El usynowił boga morza Jama (Jamma), najwidoczniej aby skierować go przeciw Ba‘alowi, lecz ten ostatni pokonał Jama (za pomocą dwu magicznych maczug). Nie zabił go jednak, lecz za namową Aszirat jedynie wziął do niewoli. Sam zaś został królem bogów. Ba‘al nie miał swojego pałacu (tak jak El), więc Anat i Aszirat udały się do Ela, aby zgodził się na jego zbudowanie (na górze Zaphon). Gdy El wyraził zgodę, pałac wybudował bóg Koszer, wynalazca narzędzi i opiekun rzemieślników. Ba‘ala przedstawiano jako młodego mężczyznę w haftowanej opasce na biodrach i pozłacanej tiarze na głowie lub w spiczastym hełmie z rogami byka. W prawej ręce trzyma wzniesioną do góry maczugę (lub inną broń) a lewą miota oszczep (symbol błyskawicy). Ma długie włosy i brodę opadającą na piersi. Znaleziono też relief wyobrażający Ba‘ala między dwoma kozłami i jeleniem. Jego świętą liczbą podobnie jak u innych lokalnych bogów burzy, było 10.

Świątynię Ba‘ala, czynną już na początku II tys. p.n.e., odkopano na akropolu Ugarit⁹. Z teoforycznych imion władców fenickich (np. Ittobaal, Abibaal, Elibaal, Szipitbaal, Jeharbaal) wynika, że czczono go też w tamtejszych miastach (np. w Byblos). Jedna z dwóch świątyń, dominujących nad zniszczonym na początku XII w. p.n.e. miastem Emar, należała do Ba‘ala. Z inskrypcji władców Sydonu dowiadujemy się, że świątynie Ba‘alowi zbudowali Eszmunazar („u źródła Jidlal na górze”) i Bo-dasztart. W Byblos spotykamy też Ba‘al Szamina (Pana Niebios), a w inskrypcjach władców Jehimilka i Jehaumilka - boginię Baalat (Baalat Gubią, czyli Pani Byblos). Także w Berytos czczono Baalat z Berytos.

Z kultem Ba‘ala powiązany jest, mocno w Ugarit zakorzeniony, kult Dagana¹⁰. Bóg ten często wymieniany jest w tamtejszych tekstach (np. przy okazji składania

1

   H. Donner, W. ROllig, Kanaanaische undaramaische Jnschriften, Wiesbaden 1964, nr 214, 215.

2

   O Ba‘alu i jego kulcie pisali m.in.: A. Vanel, L'iconographie du dieu de l'orage dam le Proche--Orient ancien jusqu'au VIIsiecle avant J.-C., Paris 1965; P.J. van Zijl, Baal. A SudyofTexts in Connexion with Baal in the Ugaritic Epics, Neukirchen-Vluyn 1972; S. Cinal, Baal z Ugarit a inni bogowie burzy starożytnej Syrii i Palestyny, Kraków 1997.

3

   Być może, wraz z pojawieniem się plemion izraelskich w Kanaan doszło tam do konfliktu między Jahwe a Ba'alem i innymi bóstwami kananejskimi (W.F. Albright, Yahweh and the Gods ofCanaan, London 1968). O utrzymującej się popularności kultu Ba‘ala w Izraelu świadczą liczne fragmenty Biblii, np, opowieść (/ Księga Królewska, 18, 18-40) o religijnym pojedynku proroka Eliasza z prorokami Ba‘ala w czasach panowania Achaba (873-854 p.n.e.).

4

¹³³ Jako Ba‘al Zebul, zniekształcone w Biblii na Ba‘al Zebub (bóg Ekronu).

5

W niektórych tekstach z Ugarit, np. mówiących o budowie pałacu dla Ba‘ala oraz w tych, gdzie Anat jest siostrą Ba‘ala i córką Ela, nazywa się go „synem Ela”. Być może, jest to ugarycka próba zbudowania nowego (odmiennego niż w innych miastach, np. Ebla i Emar, gdzie dominującym bogiem był Dagan) rodowodu tego boga.

6

^I3‘ Babilońska i hetycka Hazzi, rzymska Mont Casius, obecnie Dżebel el-Akra.

7

   W. Tyloch, Poemat o walce Baala z Motem, „Euhemcr - Przegląd Religioznawczy” 1964, nr 6 (43).

8

   Był on panem pory roku, kiedy zamierała przyroda, ale jego imienia nie spotykamy w spisach bogów i nie mamy dowodów na istnienie jakichś form jego kultu.

9

   W. Tyloch, Odkrycia w Ugarit a Stary Testament, dz. cyt., s. 16.

10

   D.E. Fleming, Baal andDagan in Ancient Syria, „Zeitschrift fhr Assyriologic und vcrwandte Gebie-te” 1993 (83), s. 88-98.