82877 skanuj0021 (109)

46 Emergentyzm

Lasswcll H.D., LcmcrM.. Rothwcl! C.E., 1952, The Comparalive Siudy of EJiles, Stanford Univ. Press, Stanford.

Mills C.W., 1961, Eliiu władzy, KiW, Warszawa.

Parcto V., 1994, Uczuciu i działania. Fragmenty socjologiczne, PWN, Warszawa.

Znamierowski C., 1991. Elita i demokracja, Pax, Warszawa.

Emergentyzm, sposób wyjaśniania zjawisk przeciwstawny redukcjonizmowi. Stanowisko głoszące, Zc własności zjawisk nie mogą być wywiedzione na podstawie znajomości cech ich składników; przykładowo, właściwości grupy nie można ustalić na podstawie znajomości cech jej członków. Emcrgencja (lac. entergo - wyłaniać się, wynurzać) oznacza pojawianie się nowych cech i właściwości na wyższych poziomach (lub wymiarach) organizacji. Przykładowo, Alfred L. Kroebcr [1989, s. 280 i n.] i Talcojt Parsons [1964] wyróżniają cztery poziomy zjawisk: biologiczny, psychiczny, społeczny i kulturowy. Zjawiska z poziomu wyższego posiadają pewne specyficzne cechy, których nie da się w pełni wyjaśnić, odwołując się do właściwości zjawisk występujących na poziomach niższych. Jacek Szmatka [1980], rozpatrując relacje między jednostką a społeczeństwem, wyróżnia także cztery poziomy zjawisk społecznych: 1) jednostkowy, 2) małych grup społecznych, 3) wielkich grup społecznych, 4) społeczeństwa. Cechy tych poziomów są w stosunku do siebie emergentne. Oznacza to, że rzeczywistość społeczna ma charakter nieciągły. Emergencja ujmowana może być ontologicznie, jako właściwość zjawisk występująca na różnych poziomach, lub cpi-stemologicznie, jako cecha wiedzy (myślenia) o rzeczywistości. (A.S.)

Zob. redukcjonizm.

Literatura:

Kroebcr A.L., I9S9, Istota kultury, PWN, Warszawa.    .

Parsons T., 1964, The Sociał System, Free Press, Glcncoc.

Szmatka J., 1980, Jednostka i społeczeństwo.

O zależności zjawisk indywidualnych od społecznych, PWN, Warszawa.

Empatia, zdolność wczuwania się w stany emocjonalne drugiej osoby oraz umiejętność trafnego rozpoznawania i rozumienia stanów psychicznych innych ludzi. Empatia zawiera w sobie elementy emocjonalne oraz poznawcze. Empatia emocjonalna ro- . zumiana jest jako zdolność reagowania uczuciowego w sposób podobny do emocji przeżywanych przez drugą osobę. Empatia poznawcza to umiejętność trafnego postrzegania cudzych przeżyć i wglądu w czyjeś położenie. Zazwyczaj empatia emocjonalna i poznawcza występują łącznic. Możliwa jest jednak rozbieżność między tymi dwoma składnikami empatii. Jeśli wyraźna dorni- • nacja elementu poznawczego wystąpi u so-cjopatów antysocjalnych, to może prowadzić do manipulowania innymi oraz.ich wy-' zyskiwania. Empatia może być zatem wykorzystywana przez jednostkę zarówno dla cełósv prospołecznych, jak i antyspołecznych (zob. [Z. Bartkowicz 1996, s. 123-124]). Wyniki badań wskazują że kobiety cechują się wyższą empatycznością niż mężczyźni. Umiejętność nawiązywania kontaktów społecznych oraz zdolność współpracy z innymi powiązane są z poziomem empatii. Wskazuje się, że - w ujęciu statystycznym - przywódcy grupowi nic odznaczają się wysokim poziomem empatii [J. Rembowski 1989, s. 42-53].

Badania dotyczące przestępczości wykazują że charakterystyczną cechą osobowości antyspołecznej jest niski poziom empatii, zwłaszcza empatii emocjonalnej. Wysoki poziom empatii sprzyja zachowaniom prospołecznym, a także chroni przed wystąpieniem zachowań agresywnych. Jednocześnie podkreśla się, że wrażliwość cm-patyczna jest następstwem społecznych doświadczeń człowieka i możliwe jest jej kształtowanie. W zależności od warunków otoczenia społecznego, a zwłaszcza przebiegu procesu socjalizacji w rodzinie i szkole, wrażliwość empatyczna jednostki może się

Energetyczna teoria kultury 47

rozwijać lub ulegać stępieniu. Przypuszcza się, że „istnieje wzajemne powiązanie poziomu empatii z poziomem kulturalnym rodziny, stylem wychowania, dominującymi sposobami ekspresji emocjonalnej, a nawet kompetencjami językowymi rodziców i ich systemem wartości" [Z. Bartkowicz 1996, s. 135]. Kształtowanie wrażliwości empa-tyczncj stanowi niejednokrotnie element terapii w procesie resocjalizacji [ibidem, s. 143 i n.].

W ujęciach psychologicznych empatia stanowi jeden z podstawowych elementów relacji terapeutycznej. W terapii nastawionej na klienta, opracowanej przez Carla R. Rogersa, autentyczność terapeuty, bezwarunkowa akceptacja klienta oraz zdolność do wnikliwego cmpalyczncgo rozumienia stanowią czynniki warunkujące powodzenie terapii. Empatia nie jest stanem, lecz procesem. „Ów sposób bycia z drugim człowiekiem, nazywany empatycznym, ma kilka właściwości. Oznacza więc wejście w prywatny świat czyjejś percepcji i zadomowienie się w nim. Oznacza, że ma się nieustannie • wyostrzoną wrażliwość na zmiany znaczeń i odczuć drugiego człowieka, na jego lęk, wściekłość i czułość, zakłopotanie, na wszystko, co on przeżywa. Oznacza, że przez jakiś czas żyje się jego życiem, poruszając się tam delikatnie, nie ferując ocen, wyczuwając znaczenia, których on prawic sobie nic uświadamia, nie próbując jednak obnażać uczuć, których osoba ta jest zupełnie nieświadoma, gdyż stanowiłoby to dla niej zbyt wielkie zagrożenie. Oznacza to również, że terapeuta daje wyraz uczuciom, jakie budzi w nim świat przeżyć klienta, gdy bez uprzedzeń i lęku spogląda na to, czego klient się obawia. Oznacza to wreszcie,że często sprawdza adekwatność swoich doznań i kieruje reakcjami klienta” [C.R. Rogers 1991, s. 9].

Empatię uważa się za jedno z podstawowych pojęć socjologii rozumiejącej (humanistycznej). Rozumienie (Yerstehen) działań społecznych jednostki zakłada występowanie empatii. Podkreśla się jednak [Z. Krasnodębski 1986, s. 42-71], że naukowe wyjaśnianie działań społecznych nic jest tożsame z empatycznym wczuwanicm się. Stanisław Andreski [1992, s. 49-51] wskazuje, że „socjologia (...) zaczyna się wówczas, gdy cmpatycznc pojmowanie przestaje wystarczać”. Przez pojmowanie cmpatycznc rozumie on przeświadczenie „o zachodzeniu analogii między naszymi doświadczeniami psychicznymi a doświadczeniami innych ludzi, co w praktyce polega na przypisywaniu innym ludziom takich samych myśli i uczuć, jakich my doznajemy w analogicznych warunkach". Stanisław Ossowski [1967, s. 269-272] wskazuje na cztery funkcje doświadczenia wewnętrznego („wczuwania się”) w naukach społecznych: 1) heurystyczną 2) interpretacyjną 3) wyjaśniającą mechanizm zalcż.ności, 4) uzasadniającą. (A.S.)

Zob. agresja, altruizm, antyspoleezność, socjologia rozumiejącą współczynnik humanistyczny.

Literatura:

Andreski S., 1992, Ktcua Webera olśnienia i pomyłki, PWN, Warszawa.

Dartkowicz Z., 1996, Pomoc terapeutyczna nieletnim agresorom i ofiarom agresji w zakładach resocjalizacyjnych, Wyd. UMCS. Lublin.

Krasnodębski Z., 1986, Rozumienie ludzkiego zachowania. Rozważania o filozoficznych podstawach nauk humanislyczm-ch i społecznych, PIW, Warszawa.

Ossowski S., 1967, O osobliwościach nauk społecznych [w:] tegoż: Dzieła, t. 4; O nauce, PWN, Warszawa.

Rembowski J., 1989, Empatia. Studium psychologiczne, PWN, Warszawa.

Rogers C.R., 1991, Terapia nastawiona na klienta. Grupy spotkaniowe, Tbesaurus-Press. Juniorzy Gospodarki, Wrocław.

Schclcr M., 1986, Istota i formy sympatii, PWN, Warszawa.

Empiryzm, zob. opcracjonalizncja, pozytywizm.

Energetyczna teoria kultury, zob. zasada ekonomii wysiłku.