88915 ScannedImage 4 (2)

empirycznych (Krieger 1977, Livneh 19H3). Utrata przez kalectwo nietkniętej do tej pory części ciała lub jego normalnych funkcji wytwarza poczucie śmierci tej części bądź funkcji. Widok osoby kalekiej wzbudza tym samym lęk związany ze śmiercią przez przypominanie prawdy o możliwości utraty tego, co człowiek wiąże z życiem. Wynikiem tego jest odrzucenie psychologiczne, socjologiczne, a często też fizyczne, osób kalekich za ich „rolę” osób głoszących sobą przestrogę memento mori.

Powyższy przykład obrazuje psychologicznie doniosły fakt, że określone zachowania prospołeczne mogą być modyfikowane przez lęk przed śmiercią. Tym samym więc lęk ten ma charakter społeczny (por. Salter, Tcmpler 1979). Aby to wykazać, stawia się bardziej szczegółowe pytanie: w jakim stopniu lęk śmierci wpływa na socjo-polityczne zachowania się człowieka? W badaniach Petersona (1985—86) okazało się, że tendencji wzrostu lęku przed śmiercią towarzyszy wycofywanie się jednostek ze sfery społecznej i politycznej. Zjawisko to nie jest jednak tak oczywiste jak to utrzymuje Peterson, przynajmniej jeśli chodzi o działania polityczne, np. na rzecz rozbrojenia i pokoju. Protesty przeciwko zbrojeniom w sposób oczywisty, choć najczęściej podświadmy, łączą się z lękiem przed śmiercią: gdyby nie było totalnego niebezpieczeństwa utraty życia, nie byłoby prezcież protestu! Poprzez lęk przed śmiercią w tym przypadku zagrożone dobro istnienia motywuje do obrony i troski.

Gdy chodzi o sferę życia społecznego, warto na koniec odnotować, że lęk przed śmiercią koreluje dodatnio ze społeczną izolacją, brakiem norm moralnych w grupie społecznej i poczuciem alienacji (port. Lester, Colvin 1977).

2.2. ZWIĄZEK NIEKTÓRYCH CECH OSOBOWOŚCI Z LĘKIEM PRZED ŚMIERCIĄ

Od początku badań tanatopsychologicznych panowało przekonanie. że osobowość w znacznej mierze warunkuje przeżywanie lęku przed śmiercią i umieraniem. Stąd też pytano m.in. o związek lęku tanatycznego z ogólnym niepokojem( por. np. Amrnta, Weiner 1981; Diekstein 1977—78; Lusas 1974; Smith 1977), postawami wobec siebie (Aronow, Rauchwuy. Peller, De-vito 1980—81; Davis, Martin, Wilee, Voorhees 1978), samo-aktualizacją (Pollak 1978; Vargo, Batsel 1981; Wood, Robinson 1982), lokalizacją kontroli (Kupcrman, Golden 1978; Sadowski, Duvis. Lostus-Vergari 1979—80), sensem życia (Bolt 1978; Dur-lak 1978—79; Lonetto, Mercer, Fleming, Bunting, Clare 1980), lękiem przed czasem (Bascus, Lawranco. 1977). Poniżej omówimy bardziej już zbadane zależności między lękiem przed śmiercią i cechami osobowości.

Zdaniem niektórych teoretyków, psychologiczne badania lęku wobec śmierci są równocześnie badaniem niepokoju osobowościowego (Schultz 19711). Nie dostrzeganie różnicy między lękiem psychologicznym (niepokojem) a lękiem przed śmiercią wydaje się jednak być dużym uproszczeniem. Można wszakże? podać określoną definicję lęku przed śmiercią, która jest różna od pojęcia niepokoju osobowościowego. W sposób najpro-strzy lęk przed śmiercią określa się jako „emocjonalną reakcję zawierającą subiektywne odczucie zaniepokojenia i przykrości opierające się na rozważaniu i antycypowaniu niektórych z licznych przejawów śmierci" (Iloelter, Iloeller 19110—111 s. 242).

Fakt, że ięk przed śmiercią i niepokój są odrębnymi zjawiskami psychicznymi nie oznacza, iż nie istnieją między nimi jakieś powiązania. Stwierdza się na ogół dodatnie korelacje między tymi dwoma zmiennymi (por. llandal 1909; No-gas, Schweitzer, Grumet 1974; Patton, Freitag 1977). Używając Taylor Skali jawnego niepokoju oraz Spielbergera Kwestionariusza niepokoju, Dicksleln (1972) dowódł, że zaniepokojenie śmiercią wiąże się z jawnym niepokojem oraz niepokojem jako cechą i jako stanem. W późniejszych badaniach (1978) dodał on jeszcze, że u mężczyzn zaniepokojenie śmiercią bardziej wyraźnie wiąże się z lękiem jako cechą, a u kobiet zarówno z niepokojem jako cechą i jako stanem. Nasuwać się więc może wniosek, że niezależnie od różnych metod pomiaru lęku przed śmiercią ¹¹ oraz niepokoju osobowościowego, pozostaje faktem jakiś typ powiązań lęku fanatycznego z lękliwością. Nie jest to jednak zależność duża (wspólna wariancja w granicach 5—16%). Potwierdzają to również ostatnie badania lloelterów (19110—111) przeprowadzone wśród studentów. Są one o tyle ciekaw-e, że autorzy stawiają interesującą hipotezę odnośnie charakteru powiązań między niepokojem i lękiem przed śmiercią. Stwierdzają więc najpierw, że odróżnienie między niepokojem jako stanem i jako cechą nie ma znaczenia w analizie lęku tana tycznego. Przypuszczają też, że lęk przed śmiercią jest „fałszywie" skorelowany z niepokojem, ponieważ istnieje prawdopodobnie czynnik trzeci warunkujący ową korelację, np. zmienne środowiskowe, takie jak doświadczenie umierania i śmierci bliskiej osoby, a także inne

¹¹ Stosowano głównie skale skonstruowane przez Boyara. Colictu i Lestera, Sarnoffa i Coreina, Templcra. Tolora i Reznikoffn. Bliższą charakterystykę niektórych skal lęku wobec śmierci zob. Maksclon (1980 s. 177—178).

37